Konsekwencje braku legalności stanu wyjątkowego dla orzekania kar za wykroczenia i nakładania mandatów za naruszenia rygorów tego stanu

Ta druga sytuacja jest jasna. Sąd, który poweźmie wątpliwość co do zgodności danego aktu o charakterze podustawowym, w tym wypadku rozporządzenia Prezydenta RP, z aktem lub aktami o charakterze nadrzędnym winien wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym o zgodność tego aktu prawa z Konstytucją czy inną normą albo normami (np. ustawami albo umową czy umowami międzynarodowymi). Pociąga to za sobą oczywiste wydłużenie postępowania i stan zawieszenia jednostki w niepewności co do jego sytuacji prawnej. Brak w ustawie z 24.8.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1124; dalej: KPW) przepisu analogicznego do art. 22 § 1 KPK umożliwiającego zawieszenie postępowania. Sąd, który zwróci się z pytaniem prawnym powinien po prostu oczekiwać na wydanie orzeczenia przez Trybunał z decyzją co do sposobu zakończenia postępowania.

Pogląd, że sądy przy rozstrzyganiu konkretnych spraw same nie są uprawnione do dokonywania takiej oceny był przez dłuższy czas uznawany dość powszechnie – z uwagi na istnienie w kraju centralnego organu państwowego powołanego do kontroli konstytucyjności prawa².

W obecnym stanie rzeczy jednak wręcz niedopuszczalne jest kwestionowanie kompetencji sądów do oceny legalności prawa, zwłaszcza w perspektywie możliwości pociągnięcia jednostki do odpowiedzialności karnej. Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP). Przepis ten traktowany jest jako podstawa do odmowy zastosowania w postępowaniu sądowym niekonstytucyjnego przepisu aktu podustawowego³.

W przypadku Rozporządzenia Prezydenta RP wprowadzającego stan wyjątkowy na granicy z Białorusią analiza art. 228 Konstytucji RP prowadzi do wniosku, że nie zrealizowały się ogólne przesłanki wprowadzenia stanu wyjątkowego. Jest to bowiem możliwe w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, które nie mogą być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych. W świetle takiego brzmienia przepisu, w odniesieniu do aktualnej sytuacji na obszarze wprowadzenia tego stanu trudno uznać, że zagrożenie nie mogło być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych. Nie ma dowodów na to, ze zwykłe środki zawiodły. Nie było też żadnych przesłanek do twierdzenia, że zachodziło szczególne zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Wprowadzenie w tych okolicznościach stanu wyjątkowego może być oceniane jako działanie prewencyjne, a do tego brak podstaw prawnych⁴.

Rozpoznanie spraw o wykroczenia popełnione w stanie wyjątkowym następuje w trybie przepisów postępowania w sprawach o wykroczenia w postępowaniu przyspieszonym (art. 23 ust. 2 StanWyjątU). Postępowania w sprawach o wykroczenia określone w ustawie, wszczęte i niezakończone orzeczeniem kończącym postępowanie do dnia zniesienia stanu wyjątkowego lub uchylenia odpowiednich ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela, prowadzi się na podstawie przepisów ustawy, a wymierzone kary podlegają wykonaniu. Po zniesieniu stanu wyjątkowego postępowanie w sprawach o wykroczenia określone w niniejszej ustawie prowadzi się na zasadach ogólnych (art. 24 ust. 2 i 3 ­StanWyjątU).

Konieczne jest zatem rozstrzygnięcie co powinien uczynić sąd orzekający w konkretnej sprawie o wykroczenie popełnione w czasie i na terenie obowiązywania stanu wyjątkowego, którego wprowadzenie uznaje jako niekonstytucyjne. Obecnie możliwe są dwie sytuacje, kiedy przedmiotem postępowania będą wykroczenia popełnione w czasie stanu wyjątkowego. Pierwsza, kiedy sąd nadal proceduje w postępowaniu rozpoznawczym, ponieważ nie zakończył rozpoznawania wniosku złożonego w postępowaniu przyspieszonym i sprawa przeszła do trybu zwyczajnego, albo wniosek o wykroczenie popełnione w czasie stanu wyjątkowego został wniesiony dopiero po jego zakończeniu. I druga – kiedy sąd rozpoznaje wniosek o uchylenie prawomocnego mandatu karnego.

Treść powołanego już art. 23 ust. 1 StanWyjątU oznacza, że „stan wyjątkowy” stanowi jedno ze znamion każdego typu czynu zabronionego zawartego w tym katalogu. Truizmem jest twierdzenie, że znamiona czynu zabronionego to elementy, które opisują konstrukcję danego przestępstwa. Wskazują jakie dokładnie zachowania danej osoby oraz jakie okoliczności zdarzenia powodują, iż można mówić o popełnieniu przestępstwa (lub nie). Okoliczność popełnienia czynu w czasie obowiązywania stanu wyjątkowego ma charakter konstytutywny, ponieważ żadne z wyliczonych zachowań poza okresem obowiązywania stanu nadzwyczajnego i poza terenem, na jakim został wprowadzony nie wyczerpuje znamion żadnego innego typu czynu zabronionego, opisanego w Kodeksie wykroczeń czy ustawach szczególnych. Stwierdzenie, że wprowadzenie stanu wyjątkowego nie było legalne, na gruncie prawa o charakterze penalnym musi wywrzeć taki skutek, że niedopuszczalne będzie uznanie, iż zrealizowała się okoliczność warunkująca pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności za wykroczenie. Najczęściej sprawca działając w sposób opisany w opisie zarzucanego mu czynu realizował tylko ograniczone mu w sposób bezprawny gwarantowane mu konstytucyjnie prawa i wolności.

Zdekompletowanie znamion stosownie do treści przepisu art. 5 § 1 pkt 2) KPW przesądza, że nie można wszcząć postępowania, a toczące się już postępowanie należy umorzyć wobec stwierdzenia istnienia ujemnej przesłanki procesowej.

W razie złożenia zatem przez oskarżyciela publicznego wniosku o ukaranie za wykroczenie popełnione w czasie i na terenie obowiązywania stanu wyjątkowego, stosownie do treści art. 59 § 2 KPW prezes sądu, a w praktyce zwykle przewodniczący wydziału powinien, orzekając jednoosobowo, wydać postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania. Na postanowienie to przysługuje zażalenie. Gdyby jednak, stosownie do treści art. 59 § 2 KPW, zarządzenie o wszczęciu postępowania mimo wszystko zostało wydane, zaskarżalne postanowienie o umorzeniu postępowania, czy też wyrok umarzający postępowanie powinien wydać sąd, niezwiązany oczywiście oceną prawną zawartą w zarządzeniu o wszczęciu postępowania.

Gdyby jednak uznać, że powyższe rozumowanie o możliwości pominięcia w orzekaniu wprowadzenia stanu wyjątkowego dotknięte jest błędem, to wydanie orzeczenia o odmowie wszczęcia postępowania albo jego umorzeniu jest możliwe i konieczne również z tego względu, że część regulacji prawnych stanu wyjątkowego także jest sprzeczna z aktami wyższej rangi.