Marsz Tysiąca Tóg dwa lata później. Suwerenność i praworządność – rola sądów po pandemii COVID-19

3.2. Archiwa sądowe w stanie wojny

Ważną kwestią jest zapewnienie prawidłowej ewidencji sądów, zachowanie materiałów ze spraw, dokumentów wewnętrznych sądów itp. W 2019 r. Ministerstwo Sprawiedliwości Ukrainy przyjęło zarządzenie o procedurze ewakuacji, przechowywania i niszczenia dokumentów w okresie specjalnym¹⁵, w którym przedstawiono algorytm działań na dokumentach (w tym materiałach sądowych).

W marcu 2022 r. zostały wydane zalecenia dla sądów pierwszej i apelacyjnej instancji w przypadku zajęcia budynków i/lub sądu lub bezpośredniego zagrożenia jego zajęcia¹⁶. Zgodnie z tymi zaleceniami ustalono, że w przypadku zajęcia lub zagrożenia zajęcia sądu każdy prezes i sędzia muszą działać zgodnie z aktualną sytuacją i stanem wojennym, podejmować rozsądne i skuteczne decyzje, uznając, że ratowanie życia i zdrowia jest ich priorytetem. W razie potrzeby należy usunąć sprawy sądowe, zwłaszcza te, które prowadzone są przez poszczególnych sędziów, a przynajmniej usunąć najważniejsze (głośne) sprawy: materiały postępowania karnego, w którym zatrzymano osobę; postępowania wobec nieletnich; postępowania o szczególnie ciężkie przestępstwa; inne sprawy, których rozpatrzenie może mieć istotne znaczenie dla praw uczestników procesu. Jeżeli nie jest to możliwe, powinni postarać się, aby takie sprawy były przechowywane w sejfach¹⁷.

Jednocześnie procedura ta nie zawsze może być stosowana, gdyż w niektórych przypadkach zajęcie terenów, na których znajdują się sądy, następuje bardzo szybko. Pracownicy sądów po prostu nie są w stanie terminowo spełnić wymogów tej Procedury.

3.3. Przywództwo i samoregulacja sądownictwa w czasie wojny

Należy wspierać niezwykle ważne i potrzebne wysiłki Prezesa Sądu Najwyższego na rzecz stabilizacji pracy całego wymiaru sprawiedliwości na Ukrainie w stanie wojennym.

Niemniej należy również skupić się na pewnych aspektach prawnych działalności Prezesa Sądu Najwyższego. W dniu 3.3.2022 r. wprowadzono zmiany do art. 147 ustawy Ukrainy „O sądownictwie i statusie sędziów”¹⁸, zgodnie z którym w związku z klęskami żywiołowymi, działaniami wojennymi, środkami walki z terroryzmem lub innymi sytuacjami nadzwyczajnymi, sąd może zostać zawieszony z jednoczesnym wyznaczeniem innego sądu do sprawowania wymiaru sprawiedliwości na terytorium sądu, który zaprzestał działalności i który znajduje się najbliżej sądu, którego praca została zakończona, lub innego wyznaczonego sądu, na podstawie decyzji Wysokiej Rady Sprawiedliwości, przyjętej przez Prezesa Sądu Najwyższego – oraz zarządzenia Prezesa Sądu Najwyższego. Ustawa ta wchodzi w życie z dniem następującym po jej ogłoszeniu, a wszelkie zarządzenia wydane przed tym mogą być uznane za niezgodne z obowiązującym prawem.

Warto zauważyć, że podobna sytuacja miała miejsce na Ukrainie w 2014 r.¹⁹ związana z działaniami zbrojnymi federacji rosyjskiej na wschodzie Ukrainy²⁰. Wówczas najwyższym szczeblem władzy sądowniczej na Ukrainie jako sąd kasacyjny był Wysoki Specjalistyczny Sąd Ukrainy do spraw cywilnych i karnych, który był uprawniony do określenia procedur zmiany właściwości terytorialnej na tych terytoriach, które stały się tymczasowo okupowane²¹. Zgodnie z postanowieniem z 2.9.2014 r. Sąd ten, na podstawie ustawy Ukrainy „O wymiarze sprawiedliwości i postępowaniu karnym w związku z operacją antyterrorystyczną”, przekazał uprawnienia i jurysdykcję niektórych sądów na tych terytoriach do rozpatrywania spraw cywilnych, karnych, administracyjnych i handlowych (17 sądów w obwodzie ługańskim i 35 sądów w obwodzie donieckim).

Ale w ww. ustawie przewidziano klauzulę, że z powodu niezdolności poszczególnych sądów do wymierzania sprawiedliwości na obszarach objętych operacjami antyterrorystycznymi²², właściwość terytorialna tych sądów może zostać zakończona; inne sądy do rozpatrywania ich spraw powinien wyznaczyć Prezes Sądu Najwyższego. Przepisy tej ustawy dotyczyły tylko tych stosunków prawnych, które obowiązywały w 2014 r. w związku z operacjami antyterrorystycznymi i nie miały zastosowania do spraw cywilnych.

Te wymienione regulacje są skorelowane jako zasada ogólna i szczególna. Pomimo tego nie dają one możliwości twierdzenia, że Prezes Sądu Najwyższego jest nadal uprawniony do podejmowania decyzji o rozwiązaniu sądów i zmianie właściwości terytorialnej.

W tym kontekście pojawia się pytanie o uznanie takich sądów za „sądy powołane z mocy prawa”. Czyli jeśli Prezes Sądu Najwyższego nie ma prawa decydować o zakończeniu działalności sądów i zmianie właściwości terytorialnej w stanie wojennym, to mogą być negatywne konsekwencje dla stron w sprawach cywilnych, administracyjnych, gospodarczych i karnych oraz dla samych sędziów.

Ponadto, kodeksy proceduralne na Ukrainie (Część 3 art. 376 KPC Ukrainy, Część 3 Art. 277 KPC Ukrainy, Część 3 art. 317 KPK Ukrainy) przewidują, że naruszenie prawa procesowego jest obligatoryjną podstawą do uchylenia decyzji sądu I instancji i wydania nowej decyzji sądu, jeśli sprawa jest rozpatrywana przez nieuprawniony sąd. Stosowanie tych przepisów może być interpretowane wieloaspektowo, ale nie jest wykluczone istnienie takiej możliwości uchylenia orzeczenia sądu, którego uprawnienia zostały przekazane bez należytego procesu.

Zatem o zamknięciu sądów powinna decydować tylko Wysoka Rada Sprawiedliwości (HCJ). A w tym przypadku istnieje bardzo cienka granica pomiędzy przyjęciem HCJ 22.2.2022 r., kiedy to 10 członków złożyło rezygnację²³ przed czasem, a tym, że Prezes Sądu Najwyższego z naruszeniem obowiązującego prawa przejął uprawnienia do stabilizacji sądownictwa.

Ponadto, taki organ samorządu sędziowskiego jak Wysoka Rada sprawiedliwości (High Council of Judiciary – HCJ) odgrywa istotną rolę we wspieraniu normalnego funkcjonowania sądów na Ukrainie²⁴.

W tym trudnym dla Ukrainy czasie Przewodniczący Rady w liście do wszystkich sądów na Ukrainie zauważa, że zarządzeniem Prezesa Sądu Najwyższego zdecydowano o przekazaniu 60% wynagrodzenia sędziów na rzecz sędziów wspierających Siły Zbrojne Ukrainy. Jego zdaniem, inicjatywę tę powinni poprzeć wszyscy bez wyjątku sędziowie naszego kraju, z wyjątkiem sędziów z tych regionów, w których toczą się aktywne działania wojenne, ponieważ zostali zmuszeni do opuszczenia swoich domów i swoich sądów²⁵. Dlatego zaapelował do wszystkich sędziów I i apelacyjnej instancji o dobrowolne ograniczenie wynagrodzeń sędziowskich w następujący sposób: sędziowie sądów apelacyjnych – przekazanie 50% na pomoc Siłom Zbrojnym, sędziowie I instancji – 40%.

W dniu 14.3.2022 r. odbyło się nadzwyczajne posiedzenie HCJ, podczas którego podjęto decyzję regulującą niektóre kwestie udziału sędziów w oporze wobec rosyjskich najeźdźców oraz zatwierdzono zalecenia dotyczące organizacji sądów i sędziów w stanie wojennym²⁶.

3.4. Sędziowie i pracownicy sądów w czasie wojny

Praca sędziów w stanie wojennym jest bardzo trudna, w niektórych przypadkach wręcz niemożliwa, ale mimo to zarówno same sądy, jak i środowisko sędziowskie starają się trwać przy swoich obowiązkach. Zdarzają się nawet sytuacje, gdy sędziowie i pracownicy sądów wstępują do Sił Zbrojnych Ukrainy, do Obrony Terytorialnej, aby bronić ojczyzny przed rosyjskim okupantem.

Komisja Rady Najwyższej ds. polityki prawnej informuje, że od 24 lutego do 21.3.2022 r. zmobilizowano 23 sędziów, a 12 sędziów zasiliło szeregi obrony terytorialnej w swoich miastach i regionach. Działania tych sędziów zasługują na szacunek²⁷.

Są wiadomości smutne i niepokojące, którymi też należy się podzielić. Prezes Sądu Najwyższego w swoim wywiadzie wyjaśnia fakty braku komunikacji z sędziami w Mariupolu, Chersoniu i innych ukraińskich miastach, które zostały zniszczone przez wojska rosyjskie²⁸. Jedna z ukraińskich ­sędziów Liubov Kharechko została zabita, kiedy próbowała opuścić okupowane terytorium wraz z rodziną, a głównym powodem rozstrzelania było pełnione przez nią stanowisko.

Kwestię aktywności zawodowej pracowników sądowych w czasie stanu wojennego określają przede wszystkim normy Kodeksu pracy. Ale 15.3.2022 r. jako przepis szczególny²⁹ została przyjęta Ustawa Ukrainy o organizacji stosunków pracy w stanie wojennym. Kluczowe aspekty tej ustawy są takie, że w związku z prowadzeniem działań wojennych w obszarach, w których przedsiębiorstwo, instytucja, organizacja, a także pracownik w razie dla życia i zdrowia, może rozwiązać umowę o pracę z własnej inicjatywy w określonym terminie w swoim oświadczeniu. Czyli każdy pracownik sądu, który widzi zagrożenie na terenie sądu, w którym pracuje, może napisać oświadczenie i rozwiązać stosunek pracy.

Ale wtedy pojawia się zasadne pytanie: jak to zrobić w realnych warunkach wojny?

Ta kwestia jest dość istotna i powinna być rozstrzygana indywidualnie w drodze zarządzenia prezesów sądów. Jeżeli pracownik sądu nie chce zrezygnować, to sam sąd nie może go zwolnić, a jedynie może zwolnić takiego pracownika w okresie jego czasowej niezdolności do pracy, jak również w okresie urlopu pracownika. Ponownie wracając do kwestii sądów, których działalność została zakończona, w tym przypadku niedopuszczalne jest zwolnienie pracowników, którzy wykonywali swoje obowiązki.

Od początku działań wojennych na terytorium Ukrainy granice Ukrainy opuściło wiele osób, w tym pracownicy sądownictwa i sędziowie. Większość pracowników sądów to urzędnicy służby cywilnej (z wyjątkiem asystentów sędziów, gdyż podlegają oni wyłącznie sędziom i są częścią służby patronackiej). 22.3.2022 r. Narodowa Agencja Służby Cywilnej (NCSA) opublikowała wyjaśnienia dotyczące specyfiki służby urzędników służby cywilnej, którzy wyjechali za granicę po wprowadzeniu stanu wojennego na Ukrainie³⁰. Zgodnie z tymi wyjaśnieniami, urzędnicy służby cywilnej mogą pracować zdalnie, w tym za granicą, w czasie stanu wojennego lub stanu wyjątkowego na Ukrainie lub w niektórych jej regionach, a także przez 10 dni po jego zakończeniu; mają możliwość niewykonywania obowiązków na zajmowanym stanowisku, jeśli określeni pracownicy lub działy, w których pracują, zostały zgłoszone, a szef rządu nie zezwolił im na przebywanie w głównym miejscu pracy do końca przestoju; mogą być wydawane urlopy płatne lub bezpłatne. Większość rodzajów urlopów wydawana jest za zgodą zarówno urzędnika, jak i szefa służby cywilnej. Niektóre rodzaje urlopów są udzielane urzędnikom służby cywilnej na ich wniosek.

Jeśli urzędnik służby cywilnej nie skorzystał z żadnej z tych możliwości, jego nieobecność w pracy jest brana pod uwagę i może być powodem pociągnięcia pracownika do odpowiedzialności dyscyplinarnej.

NCSA informuje, że status uchodźczy pracownika nie ma wpływu na jego status urzędnika służby cywilnej. W tym zakresie nie ma żadnych ograniczeń w zakresie służby cywilnej. Wykaz okoliczności, w których następuje zakończenie służby cywilnej w przypadku utraty prawa do służby cywilnej lub jego ograniczenia określa art. 84 ustawy Ukrainy „O służbie cywilnej”³¹.

Jako uchodźca, który nabywa prawo do pracy w kraju przyjmującym, NCSA przypomina również, że urzędnikom służby cywilnej zabrania się podejmowania jakiejkolwiek innej działalności zarobkowej lub przedsiębiorczej poza nauczaniem, działalnością badawczą i twórczą, praktyką lekarską lub trenowaniem i sędziowaniem w sporcie, chyba że Konstytucja lub ustawy Ukrainy stanowią inaczej (ust. 1, cz. 1 art. 25 ustawy Ukrainy „O zapobieganiu korupcji”³²).

Jednak nie wszyscy pracownicy sądu są urzędnikami państwowymi. Na szczególną uwagę zasługują asystenci sędziów, którzy są członkami służby patronackiej. Jak stanowi rozporządzenie o asystencie sędziego, stanowiska asystentów sędziów należą do stanowisk służby patronackiej, które nie są objęte ustawą Ukrainy „O służbie cywilnej”, z wyjątkiem art. 92 ustawy Ukrainy „O służbie cywilnej”. Można więc twierdzić, że z jednej strony, gwarancje socjalne zapewnione urzędnikom państwowym w czasie działań wojennych nie mogą być rozszerzone na asystentów sędziów. Ale z drugiej strony, ten sam przepis stanowi, że asystent sędziego kieruje się Konstytucją Ukrainy, Ustawą „O sądownictwie i statusie sędziów”, art. 92 Ustawy „O służbie cywilnej”, odpowiednimi kodeksami proceduralnymi, innymi ustawami i przepisami Ukrainy, zasadami postępowania pracownika sądu zatwierdzonymi decyzją Rady Sędziów Ukrainy z 6.2.2009 r. Nr 33, decyzjami zebrania sędziów danego sądu, instrukcją o aktach sądowych, zasadami wewnętrznego regulaminu pracy sądu, niniejszym rozporządzeniem oraz swoim zakresem obowiązków.