Marsz Tysiąca Tóg dwa lata później. Suwerenność i praworządność – rola sądów po pandemii COVID-19
Ukraińskie sądownictwo w czasach deszczu meteorytów: nowa rzeczywistość czy nieustające wyzwanie?1
Prof. dr Iryna Izarowa*, Dr Serhii Kravtsov**
1. Wprowadzenie i kilka uwag wstępnych do dyskusji
Prawo każdego człowieka do dostępu do wymiaru sprawiedliwości i ochrony sądowej, prawo zagwarantowane przez Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Europejską Konwencję Praw Człowieka i Konstytucję Ukrainy, nie może być wyparte przez żadne z dzisiejszych wyzwań. Od dwóch lat cały świat zmaga się z pandemią, a teraz, zaledwie miesiąc temu, Europa i Ukraina zostały bezprawnie i bezpodstawnie zaatakowane przez rosyjskie siły zbrojne2, a wojna nadal trwa.
Można powiedzieć, że nie po raz pierwszy w swojej historii, czy nawet w czasie istnienia wymiaru sprawiedliwości, ludzkość staje przed takimi wyzwaniami. Ale jednocześnie wysokie standardy praworządności i praw człowieka, które rozwinęły się w ciągu ostatniego stulecia, wymagają w tych dwóch przypadkach szczególnej uwagi.
Wymienione wyżej wyzwania określają odmienności wymiaru sprawiedliwości na terytorium państw, w których przyjęto specjalny reżim prawny, ale nie mogą zawężać ani pozbawiać człowieka jego praw, w szczególności dostępu do wymiaru sprawiedliwości.
Jednocześnie logiczne jest pytanie, czy te wydarzenia można jeszcze uznać za wyzwania, czy konieczne jest dostosowanie się do nowej rzeczywistości współczesnego świata, w którym katastrofa może w każdej chwili zburzyć codzienne życie. Uznaniowość sędziów, a w przypadku Ukrainy – szefa sądownictwa, może być uzasadniona ze względu na obecne przeszkody, a być może a casu ad casum powinno być wprowadzone do samej istoty pojęcia władzy państwowej.
2. Niektóre rozwiązania okresu COVID-19 dla sądów i postępowania sądowego na Ukrainie
Krótko podsumowując wydarzenia, które miały miejsce w latach 2020–2022 z powodu pandemii COVID-19, możemy skupić się na jednym definiującym szczególe – dystansie. Rozprzestrzenianie się infekcji nastąpiło w zatłoczonych miejscach i miejscach pozbawionych świeżego powietrza, więc przebywanie w pomieszczeniach stało się niebezpieczne, co wymagało przeglądu konwencjonalnych środków. Muzea wprowadziły harmonogramy i wycieczki wideo, sklepy przestawiły się na platformy internetowe sprzedaży i dostarczania towarów, a sądy? Sądy dostosowały się do nowych warunków, zapewniając wspólne standardy dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz właściwe wykonywanie prawa do dostępu do wymiaru sprawiedliwości przez jednostki i ochrony sądowej.
Dlatego też elastyczne terminy i komunikacja online były najważniejszymi osiągnięciami ukraińskich sądów w czasie największego nasilenia COVID-193.
W czasie pandemii proces cywilny jako sekwencja konkretnych działań sądu i uczestników sprawy został obarczony dodatkowym ryzykiem, ponieważ w niektórych przypadkach konieczne jest przeprowadzenie rozprawy w obecności stron – osoby fizyczne muszą być na sali sądowej. Podobnie, w mniejszym stopniu, pandemia wpłynęła na naruszenie terminów procesowych związanych z dokonywaniem przez strony różnych czynności procesowych.
Oczywiście, gdy okazało się, że uniknięcie rozprzestrzeniania się wirusa wiąże się bezpośrednio z fizycznym kontaktem między ludźmi, zdecydowano się na rozszerzenie możliwości prowadzenia wideokonferencji. W marcu 2020 r. do KPC Ukrainy wprowadzono następujący przepis o udziale w rozprawach sądowych w drodze wideokonferencji (art. 212)4. W związku z tym osoba chcąca wziąć udział w rozprawie sądowej mogła skorzystać z prawa do wysłuchania przez sąd za pośrednictwem wideokonferencji, bez konieczności pobytu na sali rozpraw.
W kwietniu 2020 r. przyjęto Procedurę pracy z wykorzystaniem technicznych środków wideokonferencji podczas rozprawy sądowej w postępowaniu administracyjnym, cywilnym i gospodarczym z udziałem stron poza sądem5. Zgodnie z ust. 1 Działu III Procedury, aby wziąć udział w rozprawie sądowej w trybie wideokonferencji, strona postępowania musi dokonać wstępnej rejestracji przy użyciu własnego podpisu elektronicznego w systemie oraz sprawdzić własne środki techniczne pod kątem spełnienia wymagań technicznych dla wideokonferencji.
Według oficjalnych danych dynamika spraw cywilnych pozostała niemal taka sama. W 2020 r. ich liczba spadła tylko o 5,97%6. Ogólnie rzecz biorąc, świadczy to o dostosowaniu sądów i uczestników do zdystansowanego życia COVID-19.
Do KPC Ukrainy wprowadzono także klauzulę o przedłużeniu terminów procesowych na czas trwania kwarantanny7. Doprowadziło to do tego, że zapisana w KPC Ukrainy zasada rozsądnego czasu postępowania sądowego, która oprócz tego, że jest integralnym elementem prawa osoby do rzetelnego procesu, nie mogła być właściwie realizowana w czasie obowiązywania zasady nieograniczonego i bezwarunkowego przedłużania terminów procesowych na czas kwarantanny. Jednocześnie powaga przyczyny uchybienia takim terminom pozwalała sądom w porę skorygować sytuację i zapewnić gwarancje rozsądnych terminów rozpatrzenia sprawy dla wszystkich uczestników procesu.
Dodatkowo, w ETPCz nie ma ani jednej sprawy przeciwko Ukrainie, w której naruszenie art. 6 nastąpiło w okresie pandemii.
Pandemia COVID-19 pokazuje zatem, że sądy mogą dostosować się do nowych warunków, a specjalne reżimy adaptacyjne mogą zapewnić możliwość efektywnego wykonywania codziennych funkcji społecznych teraz i w razie potrzeby w przyszłości, zgodnie z tym, czego wymagają zalecenia.
Obecnie zasadne jest stwierdzenie, że należy opracować zasady działania sądów w każdej sytuacji kryzysowej, gdyż jeszcze przed zakończeniem pandemii sądy ukraińskie stanęły przed jeszcze większym problemem – wojną w niepodległej Ukrainie.
3. Sądy w czasie wojny: uwagi z ukraińskiej ziemi
24.2.2022 r. wojska rosyjskie najechały Ukrainę i naruszyły jej integralność terytorialną, zadając ciężkie straty obiektom obronnym, ludności cywilnej oraz budynkom administracji państwowej i samorządowej, w tym sądom. Od tego czasu wymiar sprawiedliwości na Ukrainie został sparaliżowany w takich miastach jak Czernihów, Charków, Chersoń, Mariupol, Energodar, Berdiańsk i inne.
W pierwszym dniu wojny prezydent Ukrainy podpisał dekret wprowadzający stan wojenny na terenie całej Ukrainy na okres 30 dni8.
Dziś sądy na Ukrainie działają w reżimie stanu wojennego i wymierzają sprawiedliwość z pewnymi ograniczeniami, w szczególności w zakresie realizacji jurysdykcji terytorialnej. Można powiedzieć, że sądy ukraińskie wymierzają sprawiedliwość tylko w przypadku braku zagrożeń dla życia i zdrowia uczestników postępowania, a także pracowników sądu. Tylko faktyczna niemożność doprowadziła do zakończenia działalności ponad stu ukraińskich sądów i zmiany właściwości terytorialnej. Te zagadnienia są analizowane w części 3.1 niniejszych uwag; wysiłki związane z zachowaniem archiwów sądowych i materiałów ewidencyjnych w części 3.2; kwestie kierowania sądownictwem na Ukrainie i stabilnego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości są wskazywane w części 3.3; część 3.4 dotyczy warunków pracy pracowników sądów. W rezultacie ogłoszono wnioski tymczasowe, które mają na celu poprawę koncepcji dostępu do wymiaru sprawiedliwości w czasie wojny.
3.1. Właściwość miejscowa sądów ukraińskich
W okresie wojny ukraińskie sądy generalnie prawidłowo wymierzają sprawiedliwość. Czasowo zawieszono dostęp do Jednolitego Państwowego Rejestru Orzeczeń (USRJ), jak również do usług „Stan postępowania” i „Wykaz spraw w toku”.
Państwowa Administracja Sądowa Ukrainy informuje, że za okres od 24 lutego do 21.3.2022 r. sądy przyjęły i wysłały do USRJ 151 662 orzeczenia9. W swoim wywiadzie prezes Sądu Najwyższego powtarza, że za ten sam okres w czasie pokoju sądy wydały około 250–300 tys. decyzji10.
Jednocześnie podczas prób zajęcia przez rosję dużych terytoriów Ukrainy, niektóre jednostki terytorialne doznały zniszczenia lub nawet znalazły się pod bezpośrednią kontrolą państwa-agresora. Dlatego, aby zapobiec całkowitemu brakowi wymiaru sprawiedliwości na Ukrainie, w marcu 2022 r. Sąd Najwyższy zaczął wydawać postanowienia o zmianie właściwości terytorialnej sądów w stanie wojennym11.
W tym krótkim okresie wydano 10 takich zarządzeń, a obszarów, na których zawieszono działalność sądów, przybywa z dnia na dzień. Obecnie na ogólną liczbę około 600 sądów na Ukrainie12 zawieszonych jest 121 sądów (10 sądów w obwodzie donieckim; 3 sądy w obwodzie żytomierskim; 14 sądów w obwodzie zaporoskim; 4 sądy w obwodzie kijowskim; 2 sądy w obwodzie mikołajowskim; 16 sądów w obwodzie ługańskim; 23 sądy w obwodzie chersońskim; 20 sądów w obwodzie charkowskim; 2 sądy w obwodzie sumskim; 26 sądów w obwodzie czernihowskim; 75 sądów ukraińskich jest umieszczonych na terenie bezpośrednich działań wojennych13.
Przyczyny zakończenia ich działalności są różne, w szczególności: całkowite zniszczenie budynku sądu i niemożność wymierzania sprawiedliwości; realne zagrożenie zniszczeniem (destrukcją) budynków sądowych (do tej pory tylko 6 sądów zostało całkowicie zniszczonych lub znacznie uszkodzonych); okupacja przez wojska rosyjskie niektórych terytoriów, na których znajdują się sądy.
W sumie, według danych Państwowej Administracji Sądowej, 137 sądów nie może wymierzać sprawiedliwości, a 49 sądów znajduje się pod okupacją wojskową14 . Do tej pory w sumie 6 sądów zostało zniszczonych lub uszkodzonych.
Na przykład, budynek Sądu Apelacyjnego w Charkowie został fizycznie zniszczony. W dniu 6.3.2022 r., około godziny 19:20, w pobliżu budynku Sądu Apelacyjnego w Charkowie doszło do dwóch potężnych eksplozji, w wyniku których budynek doznał znacznych uszkodzeń. Wybuch całkowicie wybił okna, znacznie uszkodził wnętrze, spalił się dach.
Po przywróceniu pełnej suwerenności Ukrainy i zwycięstwie nad ruskimi okupantami praca takich sądów zostanie wznowiona.