Marsz Tysiąca Tóg dwa lata później. Suwerenność i praworządność – rola sądów po pandemii COVID-19
Rola sądownictwa na Ukrainie
Joseph Nadeau*
Dobry wieczór
Dziękuję mojemu przyjacielowi sędziemu Jędrysowi i Iustitii za zaproszenie mnie do udziału w tym historycznym wydarzeniu, podczas którego wracamy pamięcią do Marszu Tysiąca Tóg i jednocześnie pochylamy się nad przyszłością ukraińskiego sądownictwa.
Dopóki Ukraina nie podniesie się z gruzów i zniszczeń, jakie spowodowała ta odrażająca agresja, ostateczna rola ukraińskich sędziów jest trudna do przewidzenia.
Ukraina i jej obywatele ponoszą aktualnie niezmierzone cierpienia i straty, które obejmują każdy aspekt ich życia, w tym sądownictwo.
Czy odbudowa po ogromnych zniszczeniach doprowadzi do powstania władzy autokratycznej?
A może przeciwnie nastąpi pogłębienie demokracji?
Kto będzie kontrolował rząd Ukrainy?
Jaką formę przyjmą rządy na Ukrainie?
Jak zostaną powołani nowi sędziowie?
Jak zostaną zastąpieni starsi sędziowie?
W jaki sposób sędziowie zdobędą i utrzymają niezawisłość?
W celu odpowiedzi na te pytania, należy przyjrzeć się roli sędziów po konfliktach w dwóch innych krajach.
Jednym z nich jest Irak i rola sądownictwa irackiego po upadku Saddama Husajna.
W czerwcu 2005 r. uczestniczyłem z Prezesem Sądu Najwyższego Iraku i 20 innymi ważnymi sędziami w konferencji, której przedmiotem było uzgodnienie projektu przepisów konstytucyjnych mających na celu ulepszenie systemu sądownictwa i zwiększenia niezawisłości sędziowskiej.
Sędziowie zajmowali się także planowaniem strategii rozwoju irackiego sądownictwa.
Pod koniec konferencji sędziowie uzgodnili 14 zaleceń dotyczących przepisów konstytucyjnych, które następnie zaakceptowali obywatele Iraku.
Zalecenia przewidywały bardziej zintegrowane sądownictwo, bezpieczniejsze i bardziej funkcjonalne sądy, większą kontrolę nad przydziałem spraw i inne ważne reformy.
Te zalecenia w dużej mierze udało się zrealizować dzięki odwadze Prezesa Sądu Najwyższego Iraku. Reakcja na jego wizję sądownictwa była entuzjastyczna. Niestety jego jedyny syn, iracki prawnik, został zamordowany rok po tej konferencji.
Podkreślić należy, że zakres, w jakim zapisy zawarte w Konstytucji lub w innych przepisach dotyczących sądownictwa wpływają na poprawę niezależności sądownictwa w Iraku lub w jakimkolwiek innym kraju, zwłaszcza podczas trwającego konfliktu, zależy przede wszystkim od dobrej woli i wysokich standardów przywódców danego kraju.
Taka dobra wola i wysokie standardy będą również ważne dla przyszłości niezależności sądownictwa na Ukrainie.
Innym przykładem dla ukraińskich sędziów jest praca sędziów polskich.
W 1995 r., po upadku komunizmu w Polsce, uczestniczyłem w spotkaniu z sędzią Sądu Najwyższego Teresą Romer i kilkoma innymi sędziami okręgowymi, które odbyło się w Bułgarii.
Sędziowie chętnie angażowali się w planowanie strategii rozwoju sądownictwa w Polsce, koncentrując się na edukacji sędziów i wzmacnianiu ich indywidualnych osiągnięć, jako sposobach dalszego rozwoju niezawisłości sędziowskiej.
Spotkałem się ponownie z polskimi sędziami w Warszawie w 1996 r., na konferencji z sędziami z 15 krajów. Rozmawialiśmy o edukacji sędziowskiej i roli sądownictwa. Polscy sędziowie przodowali w ulepszaniu swojego systemu sądownictwa i wdrażaniu regionalnych programów kształcenia sędziów.
W ostatnich latach pojawiły się doniesienia, że partia Prawo i Sprawiedliwość obrała sobie za cel zmianę struktury i zasad funkcjonowania sądownictwa w Polsce.
Działania te zostały potępione przez Unię Europejską, międzynarodowe i europejskie stowarzyszenia sędziów, a także przez profesorów prawa i poważanych komentatorów na całym świecie.
Sędzia Jędrys przesyła mi na bieżąco informacje, z których wynika, że sędziowie polscy nieustannie stoją na straży:
– Konstytucji,
– praw jednostki,
– niezależności sądownictwa oraz
– prawa do protestu przeciwko niesprawiedliwym regulacjom.
Czy ukraińskie sądownictwo będzie równie oddane rządom prawa?
Czy będzie w stanie rozwiązać problemy, z którymi na pewno się zmierzy?
Jak wszyscy wiedzą, łatwiej jest identyfikować problemy niż je rozwiązywać.
To, czy znajdą się rozwiązania, które mogą sprawdzić się w sądownictwie Ukrainy, bądź jakiegokolwiek innego kraju, który planuje odbudowę niezawisłości sądownictwa, zależy od jego kultury, historii, organizacji jego instytucji i charakteru jego rządów.
Niezależnie od różnic w tym zakresie sędziowie powinni odgrywać ważną rolę w odbudowie sądownictwa, jak to miało miejsce w Iraku i Polsce.
Wszyscy sędziowie ukraińscy powinni mieć udział w opracowywaniu ustaw mających wpływ na wymiar sprawiedliwości.
Sędziowie powinni również mieć autonomię w uchwalaniu własnych kodeksów postępowania i możliwość egzekwowania ich zapisów; powinni także znaleźć rozwiązania mające na celu poprawę postępowania sędziów, którzy nie działają w sposób profesjonalny. Wszystko to, aby wykazać, że zasługują na zaufanie obywateli.
Sędziowie ukraińscy powinni tworzyć organizacje takie jak Iustitia i przystępować do międzynarodowych stowarzyszeń sędziowskich. Programy promujące rządy prawa i niezawisłe sądownictwo będą wymagały pomocy ze strony innych państw oraz organizacji pozarządowych.
Sędziowie, odbudowując sądownictwo, powinni przede wszystkim poszukiwać pomocy u organizacji pozarządowych w zakresie opracowywania programów wzmacniających niezawisłość sądownictwa.
To, jak publiczne i prywatne instytucje państwa ukraińskiego będą reagowały na wysiłki wymiaru sprawiedliwości, będzie miało znaczenie dla określenia roli sądownictwa w tym kraju.
Moje dwudziestoletnie doświadczenie w pracy międzynarodowej oraz ostatnie wydarzenia na Ukrainie, w Polsce i Stanach Zjednoczonych nauczyły mnie, że demokracje są kruche, a rządy prawa w ciągłym zagrożeniu.
Brak niezależnych sądów i brak rządów prawa w Rosji Putina sprawia, że jego absolutna władza i nieludzkie postępowanie pozostają poza wszelką kontrolą.
Chociaż w czasach katastrofy ludzie zazwyczaj jednoczą się w poparciu istniejącego rządu, dla sędziów i obywateli Ukrainy pozostaje aktualne pytanie, czy z powodu ciągłego stanu zagrożenia i okropieństw wojny, są gotowi przeciwstawić się pokusom odchodzenia od demokracji.
Podkreślić należy, że dalsza demokratyzacja Ukrainy jest możliwa bez odrzucenia aktualnej władzy tego państwa.
Rozwiązania nie są łatwe i nie przyjdą szybko. W przypadku Ukrainy może to zabrać pokolenia.
Na koniec chciałbym się podzielić kilkoma refleksjami natury ogólniejszej.
Przemoc to nie jedyny sposób zniszczenia demokracji.
Podobnie stopniowa erozja wolności słowa, wolności prasy i wolności gromadzenia się w pokojowych protestach zagraża demokracji.
Nie możemy pomijać przy rozważaniu wyzwań stojących przed rządami prawa szturmu na Kapitol Stanów Zjednoczonych z 6.1.2021 r., który miał na celu uniemożliwić legalny wybór nowego prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Próba odwrócenia wyników tych wyborów przez D. Trumpa i jego zwolenników oraz brak ich uznania przez wielu liderów, pomimo że były to wybory najbardziej pewne w historii Stanów Zjednoczonych, jest równie irytujące, co zatrważające.
Zamiast jednak mówić o tym, co mnie trwoży i denerwuje chciałbym teraz powiedzieć o tym, w co wierzę.
Wierzę w prawo i wierzę w tkankę naszych systemów sądowniczych.
Czy struktura sądownictwa w USA jest krucha? Tak, ale okazała również swoje mocne strony. Warto w tym miejscu powiedzieć, że 60 sędziów stanowych i federalnych, mianowanych przez liderów obu partii politycznych, w 40 bezpodstawnych procesach odrzuciło próby Trumpa i jego zwolenników, aby wykorzystać sądy do obalenia wyniku wyborów w 2020 r.
Po raz kolejny na czele walki o przestrzeganie zasad demokratycznych stanęli sędziowie.
Sądownictwo nie ma wojska i nie ma pieniędzy na egzekwowanie jego orzeczeń. Zatem sędziowie na całym świecie muszą nadal walczyć o utrzymanie imperatywu moralnego, aby uzasadnić swą niezależność.
Społeczne uznanie wyroków uzależnione jest od:
– zaufania obywateli i akceptacji roli sądów w ochronie praw jednostki oraz przekonania społeczeństwa, że sędziowie są sprawiedliwi,
– przekonania obywateli, że sędziowie są bez zarzutu oraz
– postrzegania sędziów jako dochowujących najwyższych standardów moralnych.
Kiedy odważni mieszkańcy Ukrainy zwyciężą, będą musieli odbudować swoje państwo.
Sędziowie muszą być integralną częścią tego procesu.
To, jak sędziowie się zaangażują w ten proces, jak zareagują na stojące przed nimi wyzwania, będzie miało znaczenie nie tylko dla sądów i dla ich kraju, ale także dla całego świata.
Musimy mieć nadzieję, że sędziowie we wschodzących demokracjach na całym świecie będą czerpać inspirację z odwagi wykazywanej przez sędziów polskich.
W tej walce, która nie będzie łatwa, życzę Wam wszystkim, a przede wszystkim sędziom ukraińskim i Narodowi Ukraińskiemu wielkiej wytrwałości w drodze do upragnionego celu.
Dziękuję za możność uczestniczenia w tym ważnym wydarzeniu.
* Uwagi sędziego Sądu Najwyższego New Hampshire (w stanie spoczynku).