Podstawy prawne i tryb postępowania dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów w Republice Litewskiej oraz tendencje w orzecznictwie
System samoregulacji i samorządu władzy sądowniczej musi zapewniać, aby sędziowie należycie wykonywali swoje obowiązki, a każde niezgodne z prawem lub nieetyczne zachowanie sędziego było należycie ocenione. Jednak, jak stwierdził Sąd Konstytucyjny w swoim postanowieniu z 21.12.1999 r., stosowanie środków dyscyplinarnych wobec sędziów musi być zorganizowane w taki sposób, aby nie naruszać rzeczywistej niezawisłości sędziów.
Stosowanie środków dyscyplinarnych wobec sędziego może mieć miejsce w przypadku określonego zachowania sędziego, kiedy to w ramach wykonywania swoich uprawnień jako sędziego popełnia wykroczenie dyscyplinarne (uchylanie się od obowiązków lub nienależyte wykonywanie obowiązków, niedbałe rozpatrywanie spraw), a także w przypadku, gdy postępowanie sędziego nie jest związane z wykonywaniem jego, jako sędziego, uprawnień. Środki dyscyplinarne mające zastosowanie do sędziów, podstawy i warunki ich stosowania muszą być określone w ustawie.
Zgodnie z art. 115 pkt 5 Konstytucji sędziowie mogą zostać, w trybie przewidzianym przez ustawę, zwolnieni z zajmowanego stanowiska w przypadku dopuszczenia się czynu wymierzonego w „dobre imię sędziego” Tak więc, zgodnie z Konstytucją, najsurowszy środek odpowiedzialności dyscyplinarnej – usunięty z urzędu – stosuje się do sędziego, który dopuścił się czynu szkodzącego dobremu imieniu sędziego.
Sąd Konstytucyjny orzekł, że Konstytucja nie określa expressis verbis, jakie konkretnie czyny sędziego można określić jako te, które szkodzą dobremu imieniu sędziego; sformułowanie „czyn szkodzący dobremu imieniu sędziego” jest pojemne, obejmuje ono nie tylko zachowanie sędziego, przez które zaszkodził dobremu imieniu sędziego w ramach wykonywania swoich uprawnień jako sędziego, ale także postępowanie, które zaszkodziło dobremu imieniu sędziego, które nie jest związane z wykonywaniem swoich uprawnień jako sędziego; zgodnie z Konstytucją ustawodawca, a także organy samorządu sądowego mają uprawnienia dyskrecjonalne w zakresie ustalenia, które czyny sędziego należy zaklasyfikować jako czyny szkodzące dobremu imieniu sędziego, jednak ani ustawy, ani decyzje organów samorządu sądowego nie mogą ustalić jakikolwiek szczegółowy (ostateczny) wykaz czynów szkodzących dobremu imieniu sędziego; to, czy czyn sędziego może zostać uznany jako szkodzący dobremu imieniu sędziego, musi zostać rozstrzygnięte każdorazowo po dokonaniu oceny wszystkich okoliczności związanych z tym czynem i istotnych dla sprawy2.
Czyn szkodzący dobremu imieniu sędziego, o którym mowa w art. 115 pkt 5 Konstytucji, wymaga nie tylko ustalenia odpowiednich faktów o charakterze obiektywnym, ale także ich oceny. Tak więc w przypadkach, gdy Prezydent RL zasięga rady specjalnego organu sędziowskiego, o którym mowa w art. 112 ust. 5 Konstytucji, w sprawie zwolnienia sędziego z funkcji sędziego, który swoim czynem zaszkodził dobremu imieniu sędziego. Wspomniany specjalny organ sędziowski musi nie tylko upewnić się, że określony czyn miało miejsce, ale także ocenić, czy sędzia swoim czynem rzeczywiście zaszkodził dobremu imieniu sędziego (postanowienia Sądu Konstytucyjnego z 9.5.2006 r. i 27.11.2006 r.).
Warunkiem bezstronnego i uczciwego rozpatrzenia sprawy jest proceduralna niezależność i autonomia sędziego podczas rozpatrywania wszystkich spraw związanych z badaną sprawą; tylko sam sąd decyduje o sposobie rozpatrywania sprawy; sędzia nie jest zobowiązany do przedstawiania wyjaśnień jakiemukolwiek organowi państwowemu lub urzędnikom w sprawie rozpatrywanych przez niego spraw; żaden sędzia, sprawując wymiar sprawiedliwości, nie jest lub nie może być podporządkowany jakiemukolwiek innemu sędziemu lub przewodniczącemu jakiegokolwiek sądu (sądu, w którym pracuje, a także sądu wyższego szczebla lub instancji); tylko sąd wyższej instancji może dokonać przeglądu danej sprawy i zmieniać lub uchylać decyzje sędziego zgodnie z procedurą ustanowioną przez prawo procesowe; celem systemu instancyjnego sądowego jest wyeliminowanie wszelkich błędów faktycznych (tj. ustalenie i ocena faktów istotnych z punktu widzenia prawa) lub prawa (tj. stosowanie prawa) popełnianych przez sądy niższej instancji, aby zapobiec wydawaniu niesprawiedliwych decyzji; we wszelkich przypadkach sprawowanie wymiaru sprawiedliwości realizowane z pozostawieniem możliwości sprostowania ewentualnego błędu.
Tak więc, wypełniając swój konstytucyjny obowiązek wymierzania sprawiedliwości oraz podejmowania motywowanych i uzasadnionych decyzji, sędzia rozpoznaje sprawy autonomicznie, rozstrzyga wszystkie kwestie związane z badaną sprawą zgodnie z prawem, w oparciu o kompleksową i obiektywną ocenę faktów, wiedzy, wewnętrznego przekonania i wymogów etycznych. Sędzia nie jest zobowiązany do wyjaśniania zasadności rozpatrywania spraw i podejmowanych orzeczeń, sędzia przedstawia swoje argumenty i motywy w przyjętych orzeczeniach.
Sam fakt, że sąd wyższej instancji, po przeglądzie orzeczenia sądu niższej instancji zgodnie z procedurą ustanowioną przez prawo procesowe, zmienił je lub uchylił z powodu jego błędnej interpretacji i/lub zastosowania prawa, naruszenia prawa procesowego, nie może stanowić podstawy do zastosowania odpowiedzialności dyscyplinarnej przeciwko sędziemu, który wydał te orzeczenie. Ta okoliczność, że błędy proceduralne w interpretacji i/lub stosowaniu prawa, które popełnił sędzia sądu niższej instancji, który rozpatrzył sprawę niezależnie i bezstronnie, podczas wydawania orzeczenia, są usuwane przez sąd wyższej instancji, pokazuje przede wszystkim, że system instancyjny sądowy działa zgodnie ze swoim przeznaczeniem, a nie to, że sędzia, który wydał zmienioną lub uchyloną decyzję, dopuścił się zaniedbania przy wykonywaniu swoich obowiązków lub nie dysponował wystarczającymi kwalifikacjami zawodowymi. Gdy sąd wyższej instancji dokonuje przeglądu i zmienia lub uchyla orzeczenie wydane przez sąd niższej instancji, nie ocenia przez to kwalifikacji lub pracy sędziego, który je wydał, nie jest oceniana w postępowaniu – takiej oceny dokonuje oraz stosuje środki dyscyplinarne odpowiednie kompetencje posiadający organ samorządu sądowego zgodnie z prawem.
Zatem orzeczenie wydane przez sędziego, które zostało zmienione lub uchylone przez sąd wyższej instancji z powodu błędów interpretacyjnych i/lub stosowania prawa, naruszenia przepisów proceduralnych, nie może być podstawą do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego i uznania sędziego za winnego popełnionego czynu szkodzącego dobremu imieniu sędziego i na podstawie art. 115 ust. 5 Konstytucji zwolnienia go z zajmowanego stanowiska. Możliwość zastosowania wobec sędziów jakichkolwiek środków o negatywnych konsekwencjach z tytułu wydania przez nich konkretnych orzeczeń zaprzeczyłaby istocie systemu instancyjnego sądowego, stworzyłaby przesłanki do naruszenia niezależności proceduralnej sędziego w rozwiązywaniu wszystkich kwestii związanych ze sprawą, ingerowania w działania sędziego lub sądu związanych ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości, naruszając w ten sposób konstytucyjną zasadę niezawisłości sędziego i niezależności sądów.
Wspomniano, że system samoregulacji i samorządu władzy sądowniczej musi zapewniać, aby sędziowie należycie wykonywali swoje obowiązki, a każde niezgodne z prawem lub nieetyczne zachowanie sędziego było należycie ocenione; jednak stosowanie środków dyscyplinarnych wobec sędziów musi być zorganizowane w taki sposób, aby nie naruszać rzeczywistej niezawisłości sędziów.
Dlatego jeśli sędzia, rozpatrując sprawy, wykonuje swoje obowiązki niedbale (pośpiesznie, powierzchownie lub przeciwnie, bezpodstawnie powoli rozpatruje sprawy, popełnia oczywiste naruszenia wymogów prawa procesowego, nie zagłębia się w dane sprawy, rozpoznaje sprawy beztrosko), powinien podlegać postępowaniu dyscyplinarnemu za popełnione wykroczenia.