- Z trybunałów europejskich
- Artykuł pochodzi z numeru IUSTITIA 3(21)/2015, dodano 27 grudnia 2015.
Problematyka stosowania Karty Praw Podstawowych UE przez sądy polskie
Artykuł podejmuje zagadnienie stosowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej1 przez sądy polskie. Wymaga to w pierwszej kolejności przybliżenia charakteru i treści omawianego dokumentu, następnie zaś analizy zakresu jego stosowania wraz z ewentualnymi ograniczeniami.
Wprowadzenie
W grudniu 2009 r. Karta Praw Podstawowych stała się dokumentem prawnie wiążącym. Tym samym powstało zagadnienie jej stosowania, tak przez unijne organy sądowe, jak i przez sądy krajowe. W tym ostatnim przypadku pojawiła się kluczowa kwestia zakresu stosowania Karty. Pozostaje ona częściowo niejasna, zaś ocena co do rozstrzygnięcia sprawy zależeć będzie od sędziego krajowego w konkretnym przypadku sądowym. Niezbędne zatem staje się sprecyzowanie zakresu stosowania Karty, tak aby służyć pomocą sędziom polskim, którzy mogą zetknąć się z powyższym problemem.
[hidepost]
Charakterystyka i treść KPP
Karta Praw Podstawowych została przyjęta w 2000 r. początkowo jedynie jako polityczna deklaracja, swoisty wyraz samozwiązania się organów unijnych, które KPP podpisały, do kierowania się w swoich działaniach jej postanowieniami2. Pomimo to już w tym okresie była powoływana przez Rzeczników Generalnych TSUE w swoich opiniach3 i przywoływana w orzeczeniach Trybunału Luksemburskiego. Sytuację zmieniło wejście w życie w grudniu 2009 r. Traktatu Lizbońskiego4. Artykuł 6 ust. 1 TUE5 w wersji lizbońskiej expressis verbis stanowi, że: „Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach”. KPP zyskała zatem podstawy prawne, opierające się na prawie międzynarodowym i zbliżające ten akt do klasycznych umów międzynarodowych. KPP jest swoistym zbiorem praw podstawowych, rodzajem kodyfikacji, ale także rozszerzeniem wspólnotowego katalogu praw („community bill of rights”), jaki przez dekady był wypracowywany i stopniowo rozszerzany w drodze działalności orzeczniczej TSUE. Ujęcie go w jednym prawnie wiążącym dokumencie zbliża myślenie o Unii Europejskiej – nadal szczególnej organizacji międzynarodowej, do myślenia o państwie, w którym współcześnie fundamentalne miejsce zajmują konstytucyjne regulacje dotyczące praw i wolności człowieka i obywatela. Poprzedzają one konkretne postanowienia związane z organizacją ustroju politycznego. W tym sensie KPP może być uważana za przejaw tendencji federalizacyjnych w UE, choć ogranicza je zakres stosowania KPP, który zostanie omówiony poniżej. Na pewno jest rozwinięciem i uszczegółowieniem pola aksjologicznego UE, którego podstawy znajdują się już w art. 2 TUE, o którego wadze świadczy fakt, że poprzedza on nawet katalog celów UE (zawarty w art. 3 TUE). Nie można przy tym zapominać, że obok KPP źródła prawnie wiążących zobowiązań związanych z prawami podstawowymi są zawarte w konkretnych aktach prawa europejskiego (traktatach, rozporządzeniach, dyrektywach). Jak w związku z tym zauważył wiceprezes TSUE K. Lenaerts „w porządku prawnym Unii ochrona praw podstawowych jest realizowana w systemie obejmującym dwa poziomy: przepisy Karty oraz ogólne zasady prawa UE”6. Pojawiają się przy tym opinie o konieczności strukturalnego i funkcjonalnego wyodrębnienia zasad wśród praw podstawowych UE7. Potrzeba taka ma wynikać „po części z przyczyn natury dogmatycznej, po części – teoretycznej. Prawa podstawowe UE jako zasady są bowiem konstrukcją prawa pozytywnego, do których odnoszą się przepisy Preambuły i art. 51 oraz 52 Karty Praw Podstawowych UE (…). Konieczne jest zatem sformułowanie precyzyjnych kryteriów umożliwiających interpretację przepisów Karty w celu zidentyfikowania struktury analitycznej konkretnego przepisu KPP, jako zawierającego zasadę lub zawierającego prawo”8.
Struktura KPP przypomina umowę międzynarodową. Jest ona poprzedzona preambułą, w której potwierdzono m.in., że: „(…) Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i państwa prawnego. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości stawia jednostkę w centrum swych działań”. KPP liczy 54 artykuły zawarte w siedmiu rozdziałach:
- Rozdział I „Godność” zawiera 5 artykułów (art. 1–5), gwarantujących: nienaruszalność godności ludzkiej, prawo do życia (w tym zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci); prawo do integralności fizycznej i psychicznej osoby ludzkiej (w tym zakaz praktyk eugenicznych, zakaz czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakaz klonowania w celach reprodukcyjnych); zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej;
- Rozdział II „Wolności” (art. 6–19) gwarantujący: prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, ochronę danych osobowych, prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny, wolność myśli, sumienia i religii, wolność wypowiedzi i informacji, wolność gromadzenia się i stowarzyszania się, wolność sztuk i nauki, prawo do nauki, wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy, wolność prowadzenia działalności gospodarczej, prawo do własności (w tym własności intelektualnej), prawo do azylu, ochronę w przypadku usunięcia z terytorium państwa, wydalenia lub ekstradycji;
- Rozdział III „Równość” (art. 20–26) gwarantujący: równość wobec prawa, niedyskryminację, poszanowanie zróżnicowania kulturalnego, religijnego i językowego, równość mężczyzn i kobiet, prawa dziecka, prawa osób w podeszłym wieku, prawo do integracji osób niepełnosprawnych;
- Rozdział IV „Solidarność” (art. 27–38) zawierający w znacznej mierze prawa II i niekiedy III generacji praw człowieka, w tym: prawo pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstwa, prawo do rokowań i działań zbiorowych, prawo dostępu do usług wyszukiwania miejsc pracy, ochronę w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy, prawo do należytych i sprawiedliwych warunków pracy, zakaz pracy dzieci i ochrona młodocianych w pracy, ochronę życia rodzinnego i zawodowego, zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczną, ochronę zdrowia, ochronę środowiska, ochronę konsumentów9;
- Rozdział V „Prawa obywateli” (art. 39–46) zawiera prawa wiążące się z obywatelstwem europejskim, takie jak: prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego, prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych, prawo do dobrej administracji, prawo dostępu do dokumentów, prawo skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich UE, prawo petycji do Parlamentu Europejskiego, swobodę przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich UE, prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej za granicami UE;
- Rozdział VI „Wymiar Sprawiedliwości” (art. 47–50), regulujący takie prawa jak: prawo do skutecznego środka prawnego i do sprawiedliwego procesu sądowego, domniemanie niewinności i prawo do obrony, zasadę legalności oraz proporcjonalności czynów zabronionych zagrożonych karą i kar, zasadę ne bis in idem;
- Rozdział VII „Postanowienia ogólne” (art. 51–54), zawierający m.in. postanowienia dotyczące zakresu stosowania KPP.
[/hidepost]