• Z trybunałów europejskich
  • Artykuł pochodzi z numeru IUSTITIA 3(21)/2015, dodano 27 grudnia 2015.

Problematyka stosowania Karty Praw Podstawowych UE przez sądy polskie

dr hab. prof. UŚ Jacek Barcik
(inne teksty tego autora)

Artykuł podejmuje zagadnienie stosowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej1 przez sądy polskie. Wymaga to w pierwszej kolejności przybliżenia charakteru i treści omawianego dokumentu, następnie zaś analizy zakresu jego stosowania wraz z ewentualnymi ograniczeniami.

Wprowadzenie

W grudniu 2009 r. Karta Praw Podstawowych stała się dokumentem prawnie wiążącym. Tym samym powstało zagadnienie jej stosowania, tak przez unijne organy sądowe, jak i przez sądy krajowe. W tym ostatnim przypadku pojawiła się kluczowa kwestia zakresu stosowania Karty. Pozostaje ona częściowo niejasna, zaś ocena co do rozstrzygnięcia sprawy zależeć będzie od sędziego krajowego w konkretnym przypadku sądowym. Niezbędne zatem staje się sprecyzowanie zakresu stosowania Karty, tak aby służyć pomocą sędziom polskim, którzy mogą zetknąć się z powyższym problemem.

[hidepost]

Charakterystyka i treść KPP

Karta Praw Podstawowych została przyjęta w 2000 r. początkowo jedynie jako polityczna deklaracja, swoisty wyraz samozwiązania się organów unijnych, które KPP podpisały, do kierowania się w swoich działaniach jej postanowieniami2. Pomimo to już w tym okresie była powoływana przez Rzeczników Generalnych TSUE w swoich opiniach3 i przywoływana w orzeczeniach Trybunału Luksemburskiego. Sytuację zmieniło wejście w życie w grudniu 2009 r. Traktatu Lizbońskiego4. Artykuł 6 ust. 1 TUE5 w wersji lizbońskiej expressis verbis stanowi, że: „Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach”. KPP zyskała zatem podstawy prawne, opierające się na prawie międzynarodowym i zbliżające ten akt do klasycznych umów międzynarodowych. KPP jest swoistym zbiorem praw podstawowych, rodzajem kodyfikacji, ale także rozszerzeniem wspólnotowego katalogu praw („community bill of rights”), jaki przez dekady był wypracowywany i stopniowo rozszerzany w drodze działalności orzeczniczej TSUE. Ujęcie go w jednym prawnie wiążącym dokumencie zbliża myślenie o Unii Europejskiej – nadal szczególnej organizacji międzynarodowej, do myślenia o państwie, w którym współcześnie fundamentalne miejsce zajmują konstytucyjne regulacje dotyczące praw i wolności człowieka i obywatela. Poprzedzają one konkretne postanowienia związane z organizacją ustroju politycznego. W tym sensie KPP może być uważana za przejaw tendencji federalizacyjnych w UE, choć ogranicza je zakres stosowania KPP, który zostanie omówiony poniżej. Na pewno jest rozwinięciem i uszczegółowieniem pola ­aksjologicznego UE, którego podstawy znajdują się już w art. 2 TUE, o którego wadze świadczy fakt, że poprzedza on nawet katalog celów UE (zawarty w art. 3 TUE). Nie można przy tym zapominać, że obok KPP źródła prawnie wiążących zobowiązań związanych z prawami podstawowymi są zawarte w konkretnych aktach prawa europejskiego (traktatach, rozporządzeniach, dyrektywach). Jak w związku z tym zauważył wiceprezes TSUE K. Lenaerts „w porządku prawnym Unii ochrona praw podstawowych jest realizowana w systemie obejmującym dwa poziomy: przepisy Karty oraz ogólne zasady prawa UE”6. Pojawiają się przy tym opinie o konieczności strukturalnego i funkcjonalnego wyodrębnienia zasad wśród praw podstawowych UE7. Potrzeba taka ma wynikać „po części z przyczyn natury dogmatycznej, po części – teoretycznej. Prawa podstawowe UE jako zasady są bowiem konstrukcją prawa pozytywnego, do których ­odnoszą się przepisy ­Preambuły i art. 51 oraz 52 Karty Praw Podstawowych UE (…). Konieczne jest zatem sformułowanie precyzyjnych kryteriów umożliwiających interpretację przepisów Karty w celu zidentyfikowania struktury analitycznej konkretnego przepisu KPP, jako zawierającego zasadę lub zawierającego prawo”8.

Struktura KPP przypomina umowę międzynarodową. Jest ona poprzedzona preambułą, w której potwierdzono m.in., że: „(…) Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i państwa prawnego. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości stawia jednostkę w centrum swych działań”. KPP liczy 54 artykuły zawarte w siedmiu rozdziałach:

  • Rozdział I „Godność” zawiera 5 artykułów (art. 1–5), gwarantujących: nienaruszalność godności ludzkiej, prawo do życia (w tym zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci); prawo do integralności fizycznej i psychicznej osoby ludzkiej (w tym zakaz praktyk eugenicznych, zakaz czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakaz klonowania w celach reprodukcyjnych); zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej;
  • Rozdział II „Wolności” (art. 6–19) gwarantujący: prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, ochronę danych osobowych, prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny, wolność myśli, sumienia i religii, wolność wypowiedzi i informacji, wolność gromadzenia się i stowarzyszania się, wolność sztuk i nauki, prawo do nauki, wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy, wolność prowadzenia działalności gospodarczej, prawo do własności (w tym własności intelektualnej), prawo do azylu, ochronę w przypadku usunięcia z terytorium państwa, wydalenia lub ekstradycji;
  • Rozdział III „Równość” (art. 20–26) gwarantujący: równość wobec prawa, niedyskryminację, poszanowanie zróżnicowania kulturalnego, religijnego i językowego, równość mężczyzn i kobiet, prawa dziecka, prawa osób w podeszłym wieku, prawo do integracji osób niepełnosprawnych;
  • Rozdział IV „Solidarność” (art. 27–38) zawierający w znacznej mierze prawa II i niekiedy III generacji praw człowieka, w tym: prawo pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstwa, prawo do rokowań i działań zbiorowych, prawo dostępu do usług wyszukiwania miejsc pracy, ochronę w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy, prawo do należytych i sprawiedliwych warunków pracy, zakaz pracy dzieci i ochrona młodocianych w pracy, ochronę życia rodzinnego i zawodowego, zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczną, ochronę zdrowia, ochronę środowiska, ochronę konsumentów9;
  • Rozdział V „Prawa obywateli” (art. 39–46) zawiera prawa wiążące się z obywatelstwem europejskim, takie jak: prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego, prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych, prawo do dobrej administracji, prawo dostępu do dokumentów, prawo skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich UE, prawo petycji do Parlamentu Europejskiego, swobodę przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich UE, prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej za granicami UE;
  • Rozdział VI „Wymiar Sprawiedliwości” (art. 47–50), regulujący takie prawa jak: prawo do skutecznego środka prawnego i do sprawiedliwego procesu sądowego, domniemanie niewinności i prawo do obrony, zasadę legalności oraz proporcjonalności czynów zabronionych zagrożonych karą i kar, zasadę ne bis in idem;
  • Rozdział VII „Postanowienia ogólne” (art. 51–54), zawierający m.in. postanowienia dotyczące zakresu stosowania KPP.

[/hidepost]