Sprawiedliwość proceduralna w świetle sądowej proksemiki

Na zakończenie warto wspomnieć jeszcze, że opisane w Regulaminie Urzędowania Sądów Powszechnych, kazuistyczne uporządkowanie przestrzeni, dopełniają przepisy dotyczące zachowania podczas rozprawy. Sędziowie, prokuratorzy, obrońcy, czy profesjonalni pełnomocnicy stron, ubrani być muszą w togi (jako strój urzędowy) o ściśle określonym kolorze żabotu. Wszyscy uczestnicy rozpraw sądowych powstają z miejsc w czasie wejścia sędziów na salę sądową, odbierania przez sąd przyrzeczenia, ogłaszania wyroku oraz w czasie opuszczania przez nich sali sądowej. Ponadto, w czasie posiedzenia każda osoba powstaje z miejsca, gdy przemawia do sądu lub gdy sąd się do niej zwraca. Tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach – np., gdy przemawiają za tym względy zdrowotne – przewodniczący posiedzenia może zezwolić danemu uczestnikowi na pozostawanie w pozycji siedzącej²⁶.

Doskonałym podsumowaniem dla całokształtu omówionych regulacji jest zatem metafora teatru, autorstwa Ervinga Goffmana²⁷. Wszelako: „jeżeli teatr jest definiowany jako połączenie obrazowości, akcji i emocjonalności to, w sądzie występują wszystkie te elementy”28. Komponentami symbolicznej scenografii są przede wszystkim kostiumy (togi, łańcuchy z godłem państwowym) oraz rozmaite rekwizyty (m.in. akta sprawy, barierka, przy której stają składający zeznania tudzież godło państwowe zawieszone nad ławą, w której zasiadają sędziowie). Akcja na sali rozpraw rozpoczyna się od wywołania sprawy, a jej późniejszy dynamizm wiąże się np. ze wstawaniem obecnych na sali sądowej w pewnych momentach procesu, gestykulacją, mimiką czy intonacją głosu uczestników postępowania. Nie da się również nie dostrzec intensywnych emocji – uzewnętrznianych wprost lub niewystarczająco skrywanych przez głównych aktorów oraz publiczność procesu.

Reasumując, odnotować można wiele zewnętrznych podobieństw, jakie łączą sądową rozprawę i teatralny spektakl. Należy jednak zaznaczyć, iż obejmują one tylko powierzchnię zdarzeń. „W swej wewnętrznej istocie, sąd jest wszakże instytucją zasadniczo różną od teatru. Sąd bywa, zwłaszcza w sprawach karnych i spornych, rzeczywistością autentycznych dramatów ludzkich, nierzadko decydującą o ich losach. Natomiast teatr jest jedynie wyreżyserowaną fikcją literacką, kreującą w jego przestrzeni rzeczywistość wyimaginowaną. Ta jedna, chociażby, różnica jest już na tyle doniosła, że żaden, nawet najstarszy sąd świata, nie może być utożsamiany z teatrem”²⁹. Chociaż Johann Huizinga, w pracy pt.: „Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury”, nakreślił teatralne elementy postępowania przed sądem jako nader ważne fakty kulturowe, to jednak o jakiejkolwiek tożsamości ich wewnętrznej istoty nie może być mowy³⁰.

Tak więc, badając sprawiedliwość proceduralną i subiektywne odczucie „sprawiedliwego procesu”, nie wypada ­abstrahować od rozmaitych niewerbalnych przekazów, towarzyszących każdej sądowej rozprawie. Obok słów, to właśnie one od wieków konstytuują społeczną komunikację, są swoistą metainformacją, porządkującą rzeczywistość. Ostatecznie bowiem trzeba mieć na uwadze, że „relacje proksemiczne mają zawsze swój wymiar semiotyczny, realizując umowny porządek znaczeń wyższego rzędu”, zaś „bezgłośny język proksemiki stanowi makrosystem znaczeń i konwencji, organizujących wszelką ludzką aktywność”³¹.

* Autorka jest absolwentką Kolegium Międzyobszarowych Studiów Indywidualnych na Uniwersytecie Wrocławskim. Jako kierunki wiodące realizowała prawo oraz dziennikarstwo i komunikację społeczną.

¹ A. i B. Pease, Mowa ciała, Poznań 2007, s. 29.

² Por. E.T. Hall, Ukryty wymiar, Warszawa 1976 oraz idem, Bezgłośny ­język, Warszawa 1987.

³ E.T. Hall, Ukryty…, op. cit., s. 15, 23 i n.

⁴ Por. W. Gałązka, A. Krzywicki, Nie wystarczy być, Wrocław 2002, s. 59.

⁵ Por. E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, Warszawa 1981.

⁶ Zob. także T. Licak, Komunikacja niewerbalna na sali sądowej [w:] EP Nr 2(131)/2012, https://edukacjaprawnicza.pl/komunikacja-niewerbalna-na-sali-sadowej/ (dostęp: 12.3.2019 r.).

⁷ R. Tokarczyk, Proksemika ogólna jako podstawa proksemiki sądowej i proksemiki prawniczej [w:] „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia”, vol. LVI/LVII, Lublin 2009/2010, s. 181.

⁸ Por. A. Przylepa-Lewek, Hipoteza trójstopniowego działania prawa ­Adama Podgóreckiego i jej współczesne aspekty jako model społecznego działania prawa [w:] „Studia Iuridica Lublinensia”, Nr 16/2011 oraz M. Hendrykowski, Proksemika. Studia z semiotyki i antropologii kultury, Poznań 2016, s. 9–14.

⁹ S. Burdziej, Sprawiedliwość i prawomocność. O społecznej legitymizacji władzy sądowniczej, Toruń 2017, s. 106.

¹⁰ Por. U. Eco, Pejzaż semiotyczny, Warszawa 1972.

¹¹ Por. A. Podgórecki, Prestiż prawa, Warszawa 1966.

¹² Por. L. Bernheimer, Potęga przestrzeni wokół nas, Warszawa 2018.

¹³ S. Burdziej, op. cit., s. 8.