Sprawozdanie z konferencji „Zadośćuczynienie na rzecz poszkodowanego w wypadku komunikacyjnym i na rzecz osób najbliższych” (Sąd Najwyższy, Warszawa, 24.5.2017 r.)

Dnia 24.5.2017 r. w Sądzie Najwyższym odbyła się konferencja naukowa na temat zadośćuczynienia na rzecz poszkodowanego w wypadku komunikacyjnym i na rzecz osób najbliższych zorganizowana przez SN przy współudziale Polskiej Izby Ubezpieczeń. Dyskusja została ujęta w dwóch panelach, z których pierwszy poświęcono problematyce konkurencyjności podstaw prawnych zadośćuczynienia za krzywdę wywołaną śmiercią osoby najbliższej, a drugi – zadośćuczynieniu za krzywdę wywołaną ciężkim kalectwem osoby najbliższej.

Po otwarciu konferencji przez Wiesława Błusia (prezes Sądu Najwyższego), jako pierwszy zabrał głos dr Maciej Jakub Zieliński (Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego). W swoim wystąpieniu skoncentrował się na analizie przepisów art. 446 § 4 i art. 448 KC, jako podstaw przyznania zadośćuczynienia za śmierć osoby najbliższej. Postawił dwa zasadnicze problemy: czy członkowie rodziny zmarłego mogą dochodzić roszczeń również na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 KC po wprowadzeniu art. 446 § 4 KC oraz czy osoby niewymienione w art. 446 § 4 KC mogą dochodzić takich roszczeń na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 KC. Na tak zakreślone pytania udzielił odpowiedzi negatywnej. Opowiedział się następnie za koncepcją zakładającą, że art. 446 § 4 KC stanowi przepis szczególny w stosunku do art. 448 KC. Skonstatował, że rozwój instytucji prawnych dotyczących zadośćuczynienia przebiegał w sposób nieskoordynowany, i zalecił ostrożność przy korzystaniu z przepisów o ochronie dóbr osobistych. W kolejnym referacie dr Józef Zych (Marszałek Sejmu II kadencji, sędzia Trybunału Stanu) przybliżył ewolucję regulacji zadośćuczynienia, zagadnienie fakultatywności jego przyznania, pojęcie krzywdy, problem dziedziczności roszczenia o zadośćuczynienie, kryteria wysokości zadośćuczynienia oraz konstrukcję przyczynienia się poszkodowanego. Powołując się na przeprowadzone badania kilku tysięcy orzeczeń wskazał na duży wkład judykatury w kształtowanie instytucji zadośćuczynienia, szczególnie wysoko oceniając sprecyzowanie kryteriów określania jego wysokości. Wyeksponował zagadnienie mierzenia i ustalania kwot zadośćuczynienia jako najpoważniejszy problem stojący przed zakładami ubezpieczeń i sądami. Omówił następnie rozbieżności miedzy wysokością zadośćuczynień wypłacanych przez zakłady ubezpieczeń i zasądzanych przez sądy, a ponadto rozbieżności w orzecznictwie dotyczące wysokości zadośćuczynienia. Przypomniał o rekomendacji KNF zalecającej zakładom ubezpieczeń dostosowanie się w tym zakresie do orzecznictwa sądowego. Andrzej Maciążek (Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeń) wyeksponował na wstępie interes społeczny w funkcjonowaniu zakładów ubezpieczeń. Wyjaśnił, że ubezpieczyciel nie jest ekonomicznym płatnikiem zadośćuczynienia, gdyż jest nim ogół ubezpieczających. Przypomniał o obowiązku zakładów ubezpieczeń dokonywania aktuarialnej kalkulacji składki ubezpieczeniowej oraz konieczności zachowania odpowiedniego poziomu rentowności. Dodał, że realizacja tych obowiązków jest możliwa jedynie w przewidywalnym środowisku. Omówił następnie ryzyka prawne, których nie można uwzględnić przy kalkulacji składki, zaliczając do nich wykładnię art. 448 KC w stosunku do zdarzeń sprzed 3.8.2008 r. oraz wprowadzenie 20-letniego terminu przedawnienia roszczeń deliktowych. Zgłosił postulat pilnej interwencji ustawodawcy zapewniającej przewidywalność wysokości zadośćuczynienia i wyłączenie możliwości zgłaszania roszczeń opartych na nowych sposobach wykładni prawa.

Dyskusję podsumowującą pierwszy panel rozpoczął SSR Maciej Plaskacz (SR w Grudziądzu), który zauważył, że dalekosiężnym skutkiem wyodrębnienia przez SN dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej może być dochodzenie roszczeń o zadośćuczynienie za naruszenie tego dobra, które przyjmuje inną postać niż całkowite zerwanie więzi na skutek śmierci poszkodowanego. Wyraził przy tym zapatrywanie, że w razie uznania zasadności tego typu roszczeń, nie odniosą skutku próby ich ograniczenia w judykaturze SN do krzywdy wynikającej ze stanów faktycznych, w których uszczerbek na zdrowiu osoby bliskiej przyjmuje znaczne rozmiary. Opisał ponadto nurt orzeczniczy dostrzegalny w judykaturze sądów powszechnych, a polegający na odchodzeniu od wymogu winy, jako przesłanki roszczenia o zadośćuczynienie na podstawie art. 448 KC. W toku dyskusji Andrzej Maciążek wyjaśnił, że zadośćuczynienia za krzywdę z przeszłych zdarzeń są wypłacane z aktualnie uiszczanych składek. Zdzisława Cwalińska-Weychert (Wiceprezes Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego) uznała, że obciążanie obecnych ubezpieczających ryzykiem przeszłych zdarzeń łamie Konstytucję RP. Podniosła, że wykładnia art. 448 KC dotycząca roszczeń bliskich zmarłego poszkodowanego doprowadziła do rozregulowania rynku i naruszenia zasad konkurencji. Dr Józef Zych zajął stanowisko, że również przed 3.8.2008 r. istniała podstawa prawna do przyznania zadośćuczynienia bliskim zmarłego w postaci art. 448 w zw. z art. 24 KC. Dr Teresa Grzeszak (Uniwersytet Warszawski) przedstawiła pogląd, zgodnie z którym art. 446 § 4 KC przewiduje kompensację uszczerbku niemajątkowego niewynikającego z naruszenia dobra osobistego. Dostrzegła potrzebę zdefiniowania na nowo pojęcia dobra osobistego ze szczególnym uwzględnieniem wymogu jego osobistego charakteru. Opowiedziała się przeciwko uznaniu więzi rodzinnej i prawa do życia w rodzinie za dobra osobiste. SSO dr hab. Beata Janiszewska (SO Warszawa-Praga) zauważyła, że kreowanie dóbr osobistych następuje w procesie ucierania się stanowisk między orzecznictwem a nauką. Oceniła, że wyodrębnienie dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej nastąpiło zbyt szybko i bez koniecznej refleksji, a istnienie tego dobra jest wątpliwe. Prof. dr hab. Artur Śmieja (Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu) zgłosił wątpliwości co do istnienia dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej. Jednocześnie sprzeciwił się tworzeniu zamkniętego katalogu dóbr osobistych i wskazał, że z uwagi na niewymierność krzywdy przyznawanie różnych kwot zadośćuczynienia jest zjawiskiem normalnym. Dr hab. Monika Wałachowska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) poddała krytyce koncepcję zaliczenia więzi rodzinnej do dóbr osobistych. Przychyliła się do poglądu, zgodnie z którym, przed dodaniem art. 446 § 4 do KC jedyną podstawę przyznania zadośćuczynienia osobie bliskiej zmarłego poszkodowanego był art. 445 § 1 KC, jeżeli doszło do rozstroju zdrowia osoby bliskiej.