Sprawozdanie z konferencji „Zadośćuczynienie na rzecz poszkodowanego w wypadku komunikacyjnym i na rzecz osób najbliższych” (Sąd Najwyższy, Warszawa, 24.5.2017 r.)
Drugi panel konferencji dotyczył zadośćuczynienia za krzywdę wywołaną ciężkim kalectwem osoby najbliższej. W wystąpieniu rozpoczynającym ten wątek obrad dr hab. Jakub Pokrzywniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) omówił zjawisko odkrywania przez orzecznictwo nowych dóbr osobistych w świetle zakazu retroakcji. Przedstawił syntetycznie rozwój judykatury, począwszy od lat powojennych oraz sformułował krytyczne argumenty wobec dopuszczenia na podstawie art. 448 KC zadośćuczynienia dla bliskich osób, które zmarły przed 3.8.2008 r. Odnosząc się do tematyki panelu zauważył, że doktryna opowiada się przeciwko kompensacji krzywdy wynikającej z uszczerbku na zdrowiu osoby najbliższej. Odwołał się przy tym do zakazu retroakcji, wskazując, że roszczenia tego rodzaju nie były nigdy uwzględniane i nie wprowadzono żadnego nowego przepisu usprawiedliwiającego zmianę wykładni. Wyraził zapatrywanie, że jeżeli SN zaaprobuje takie roszczenia, to uczyni coś, czego nie mógłby dokonać ustawodawca ze względu na zakaz retroakcji. Prof. dr hab. Ewa Bagińska (Uniwersytet Gdański) sprzeciwiła się trendowi kształtującemu się w orzecznictwie SN polegającemu na uwzględnianiu powództw o zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą z ciężkiego uszczerbku na zdrowiu osoby bliskiej. Wyjaśniła, że system polski nie jest systemem romańskim i nie zawiera generalnej normy uprawniającej do naprawienia każdej szkody osobowej, a zadośćuczynienie przyznaje się tylko wtedy, gdy przepis to przewiduje. Dodała, że roszczenia pośrednio poszkodowanych reguluje wyłącznie art. 446 § 2–4 KC. Dostrzegła próbę stworzenia z art. 448 w zw. z art. 24 KC klauzuli generalnej odpowiedzialności za szkodę niemajątkową. Wskazała, że zdrowie i życie są prawami bezwzględnymi, natomiast prawo do życia rodzinnego nie jest prawem absolutnym. Odwołując się do innych systemów europejskich zgłosiła postulat zasądzania znacznie niższych zadośćuczynień lub interwencji ustawodawcy.
Dyskusję w ramach drugiego panelu moderowała SSA Małgorzata Stanek (SA w Łodzi). Dr hab. Monika Wałachowska zgodziła się z istnieniem potrzeby ochrony interesu niemajątkowego osób bliskich, zastrzegając jednocześnie, że interesu tego nie należy zrównywać z dobrami osobistymi. Uznała jednocześnie, że zagadnienie to powinien rozstrzygnąć ustawodawca. SSA dr Jacek Sadomski (SA w Warszawie) stwierdził, że konstrukcja art. 448 KC jest bardzo pojemna, a próby delimitacji zakresu tego przepisu nie odnoszą skutku. Wskazał na negatywne skutki społeczne rozszerzenia art. 448 KC na roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą ze śmierci osoby bliskiej sprzed 3.8.2008 r. Wymienił tu powstanie całego rynku obsługi tej kategorii roszczeń oraz ponowne przeżywanie śmierci osoby bliskiej w związku z dochodzeniem roszczenia o zadośćuczynienie. Dr hab. Jakub Pokrzywniak ocenił ewolucję orzecznictwa na tle tych roszczeń za woltę, podnosząc, że kompetencję do takiej zmiany miał jedynie ustawodawca, przy czym mogła być ona dokonana ze skutkiem jedynie na przyszłość. Prof. dr hab. Andrzej Śmieja rozważał natomiast, czy art. 448 KC, pozwala przyznać zadośćuczynienie tylko w razie przypisania odpowiedzialności na zasadzie winy czy też w przypadku odpowiedzialności opartej na innych zasadach.
Konferencja unaoczniła, że mimo ustabilizowania się linii orzeczniczej zaliczającej więź rodzinną do dóbr osobistych i dopuszczającej przyznanie zadośćuczynienia na rzecz osoby bliskiej zmarłego na podstawie art. 448 KC, zagadnienia te nadal budzą znaczące kontrowersje wśród przedstawicieli nauki prawa. Istotne rozbieżności poglądów ujawniają się także na tle roszczeń o zadośćuczynienie z art. 448 KC wywodzonych z nowych postaci naruszenia dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej, które w ostatnim czasie zaczyna dostrzegać judykatura.
O aktualności ostatniego z wymienionych problemów świadczy przedstawienie 21.4.2017 r. Sądowi Najwyższemu w składzie siedmiu sędziów przez Rzecznika Finansowego wniosku1 o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni prawa następującej treści: „Czy w razie poważnego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia osobom najbliższym poszkodowanego może przysługiwać na podstawie art. 448 KC roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne z tytułu naruszenia ich własnego dobra osobistego? Na wypadek udzielenia pozytywnej odpowiedzi na to pytanie: Czy w świetle art. 34 ust. 1 ustawy z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. z 2016 r. poz. 2060 ze zm.) świadczenie ubezpieczyciela w ramach umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych obejmuje zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę z tytułu naruszenia dóbr osobistych osób najbliższych poszkodowanego, który doznał poważnego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia?”
* Autor jest sędzią Sądu Rejonowego w Grudziądzu.
1 Wniosek Rzecznika Finansowego, III CZP 36/17, dostepny na: http://www.sn.pl/sprawy/Site Pages/Zagadnienia_prawne.aspx?ItemSID=956-16544171-be1b-4089-b74b-413997467af2&ListName=Zagadnienia_prawne