Udzielanie pomocy humanitarnej jako zachowanie (pierwotnie) legalne
Pomoc humanitarna a pomoc w przestępstwie
Wszelkie próby traktowania pomocy humanitarnej, we wszystkich jej przejawach, jako ewentualne pomocnictwa do przestępstwa nielegalnego przekroczenia granicy (art. 264 § 2 KK) czy organizowania przekraczania granicy (art. 264 § 3 KK) są kompletnym nieporozumieniem. Karalna pomoc musi wyprzedzać czyn zabroniony, do którego jest udzielana. Zachowania realizowane po przekroczeniu granicy nie mogą więc być traktowane jako pomocnictwo w tym przekraczaniu. Czym innym byłaby pomoc psychiczna polegająca na obietnicy podjęcia określonych zachowań po popełnieniu czynu zabronionego. Podejrzenie popełnienia takiego czynu wymagałoby jednak jakichkolwiek przesłanek, że złożono obietnice konkretnej osobie, zanim jeszcze przekroczyła granicę w sposób nielegalny. Samo udzielenie schronienia czy przewóz do miejsca takiego schronienia nie uzasadnia podejrzenia, że wcześniej obiecane zostało wykonanie takich czynności. Należy przy tym pamiętać, że pomoc jest karalna wyłącznie w przypadku czynu zabronionego nielegalnego przekroczenia granicy połączonego z użyciem przemocy, groźby, podstępu lub współdziałania z innymi osobami (art. 264 § 2 KK). Sam fakt obecności imigranta na terytorium Polski, nawet jeżeli okoliczności wskazują na to, że przekroczył on granicę w sposób nielegalny, nie dają podstaw do podejrzenia, że to przekroczenie nastąpiło w sposób przestępny – a więc opisany w art. 264 § 2 KK.
Najczęściej upatruje się podobieństw między udzielaniem pomocy humanitarnej a realizacją znamion typu czynu zabronionego z art. 264a § 1 KK. Zachowanie to polega na „umożliwieniu” lub „ułatwieniu” innej osobie pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej „wbrew przepisom”. Synonimem słowa „pobyt” jest „przebywanie”, „bytność”, „znajdowanie się”. Chodzi wszakże o takie „przebywanie”, „znajdowanie” się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które następuje wbrew przepisom. Konieczne jest więc ustalenie regulacji prawnych, które zakazują przebywania określonym osobom na terytorium Polski. Regulacje takie można odnaleźć w ustawie o cudzoziemcach, które, co do zasady, przewidują, że pobyt cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wymaga „tytułu prawnego” (zezwolenia, wizy itp.). Brak takiego tytułu czyni pobyt cudzoziemca sprzecznym z przepisami. W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że czynność ułatwienia ma odnosić się do samego pobytu, nie zaś do tego, w jakim komforcie ten pobyt będzie realizowany. Innymi słowy, ułatwieniem nie jest działanie polegające na uczynieniu pobytu w Polsce bardziej komfortowym, ale ułatwienie popełnienia tego zachowania w rozumieniu art. 18 § 1 KK (dostarczenie narzędzi, środka przewozu, udzielenie rady lub informacji). Pomocą może być także przypadek, gdy ktoś wbrew szczególnemu obowiązkowi dopuszcza do pobytu innej osoby na terytorium Polski wbrew przepisom.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że osoby posiadające status uchodźcy, a więc te, którym przysługuje ochrona międzynarodowa, posiadają „tytuł prawny” do znajdowania się na terytorium Polski. Dopiero rozstrzygnięcie co do braku przesłanek objęcia taką ochroną powoduje, że dana osoba nie ma już tytułu prawnego do pobytu w Polsce. Jeżeli więc ktoś zadeklarował, że chce skorzystać z ochrony międzynarodowej i uzyskać status uchodźcy, w żadnym wypadku nie jest osobą, o której mowa w art. 264a § 1 KK. Oczywiście deklaracja ta nie może być pozorna (np. dana osoba składa takie oświadczenie, a następnie nie czyni nic, by je zrealizować20).
Procedura push-back
Podobieństwo działań z zakresu udzielania pomocy humanitarnej oraz realizacji pomocy do nielegalnego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od strony przedmiotowej wykazywać mogą w istocie tylko zachowania polegające na transporcie imigrantów czy udzieleniu im schronienia (noclegu). W warunkach normalnie funkcjonującego państwa prawa dylemat, przed którym mogą stawać osoby udzielające pomocy humanitarnej byłby zupełnie abstrakcyjny. W państwie prawa poinformowano by o tym określone służby, które przejęłyby obowiązek z zakresu zapewnienia imigrantom realizacji ich podstawowych potrzeb i zapewnienia bezpieczeństwa. Wprowadzone do przepisów uprawnienie do wypchnięcia imigrantów przez granicę (tzw. procedura push-back), stanowiące pogwałcenie prawa międzynarodowego i Konstytucji RP, powoduje, że zawiadamianie odpowiednich służb państwowych staje się przeciwskuteczne, może bowiem w istocie prowadzić do pozbawienia imigrantów pomocy humanitarnej, której potrzebują. Pojawia się w takim razie pytanie, w jaki inny sposób osoby udzielające pomocy humanitarnej mogą uniknąć podejrzenia o popełnienie przestępstwa z art. 264 § 2 KK? W jaki sposób jednoznacznie mogą zakomunikować cel swojego działania?
Istota problemu sprowadza się zatem do informacji, która wskazywałaby na motywy działania osób udzielających pomocy humanitarnej. Z wyżej wskazanych względów nie może być ona przekazana służbom, które posiadają kompetencje (a niekiedy są zobligowane) do stosowania procedury push-back’u. W takiej sytuacji stosowne informacje należałoby przekazywać do innych instytucji, w szczególności do Rzecznika Praw Obywatelskich lub Polskiego Czerwonego Krzyża, które gwarantowałyby ich ochronę, w szczególności niewykorzystywanie do stosowania procedury push-back’u. Należałoby wypracować procedury potwierdzania przyjęcia stosownych informacji. Niewykluczone, że tego rodzaju informacją uchylającą podejrzenie popełnienia przestępstwa byłaby sama formalna przynależność do struktur organizacji zajmujących się udzielaniem pomocy humanitarnej (w szczególności wspomnianego już PCK). Nie jest także wykluczone korzystanie z pomocy organizacji czy instytucji obdarzonych zaufaniem na danym terenie (np. organizacji kościelnych czy samorządowych), które mogłyby pełnić funkcję gwaranta transparentności działań osób udzielających pomocy humanitarnej. Brak podstaw do podejrzenia, że określone zachowanie polegające na przewożeniu imigranta lub udzielaniu mu schronienia jest motywowane chęcią osiągnięcia korzyści materialnej, wyklucza stawianie zarzutów czy stosowanie środków (zatrzymanie, przeszukanie) przewidzianych w wypadku podejrzenia o popełnienie czynu zabronionego.
Providing humanitarian aid as an (originally) legal behaviour
Humanitarian aid is defined as an emergency action undertaken in order to save and protect lives, mitigate suffering, preserve human dignity in the situation of catastrophes and disasters both natural and caused by human activities. There are no statutory regulations in Polish law directly referring to humanitarian aid provided by citizens outside of institutional structures. With a view to the essence of such aid, all actions undertaken thereunder are legal and cannot bear features of any type of criminal offences.
Key words: humanitarian aid, criminal law, justification, humanitarian crisis, human dignity, exclusion of punishability, legality.
* Artykuł został opublikowany na stronie www.prawonagranicy.pl
** Autorka jest adiunktem w Katedrze Prawa Karnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego.
*** Autor jest profesorem w Katedrze Prawa Karnego, kierownikiem Zakładu Bioetyki i Prawa Medycznego, kierownikiem Studiów Podyplomowych Prawa Karnego Materialnego oraz Studiów Podyplomowych, Prawa Medycznego i Bioetyki.
1 Dz.U. z 2019 r. poz. 179; dalej: PCKU.
2 Zob. art. 72 ust. 8 pkt 2 Prawa farmaceutycznego, art. 61 ust. 1 ustawy z 11.3.2004 r. o podatku od towarów i usług; art. 35 ustawy z 6.9.2001 r. o transporcie drogowym.
3 P. Grzebyk, E. Mikos-Skuza, Pomoc…, s. 9.
4 Zob. https://ec.europa.eu/echo/who/humanitarian-principles_en.
5 Ibidem.
6 J. Jagielski, Pomoc…, s. 75.
7 Zob. definicja zawarta w materiałach Polskiej Akcji Humanitarnej: https://www.pah.org.pl/app/uploads/2021/02/POMOC-HUMANITARNA-JAK-DALEKO-SIEGA-TWOJA-CHEC-POMOCY.pdf PAH; zob. także: J.B. Banach-Gutierrez, Mniejszości…, s. 85 i n.
8 J. Jagielski, Pomoc…, s. 73.
9 Ibidem, s. 77.
10 Zob. art. 3 KK i art. 4 § 1 KKW.
11 Szerzej: P. Polak, J. Trzciński, Konstytucyjna…, s. 257–258.
12 L. Bosek, Komentarz…
13 K. Wojtyczek, [w:] Prawo…, s. 105.
14 Wyrok TK z 30 IX 2008 r., K 44/07.
15 P. Polak, J. Trzciński, Konstytucyjna…, s. 260.
16 M. Królikowski, K. Szczucki, Komentarz…
17 Zob. szerzej: M. Bielski, Obiektywna…
18 P. Polak, J. Trzciński, Konstytucyjna…, s. 260.
19 Art. 240 § 1 KK nakłada taki obowiązek wyłącznie na osoby mające wiarygodną wiadomość o samym fakcie popełnienia jednej z poważnych zbrodni wymienionych w tym przepisie, a nie o miejscu pobytu osoby podejrzanej.
20 Takie zachowanie sugeruje, że dany cudzoziemiec w istocie nie chce uzyskać statusu uchodźcy, co oznacza, że świadomie rezygnuje z tymczasowego prawa do pobytu na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, a w związku z tym jego dalszy pobyt może być uznany za sprzeczny z przepisami w rozumieniu art. 264a KK.