Wpływ pandemii COVID-19 na wymiar sprawiedliwości. Studium przypadku i sugerowane rozwiązania

W drugiej części zaprezentowane zostało jakie zmiany w systemie procesowego prawa cywilnego zostały wprowadzone przez pandemię COVID-19. Zagadnienie to w aspekcie prawnoporównawczym omówiła prof. dr Anna Nylund, Wydział Prawa Uniwersytetu w Bergen (Norwegia). W swoim wystąpieniu prelegentka przedstawiła zmiany systemowe w prawie postępowania cywilnego wywołane przez pandemię koronawirusa. Profesor rozpoczęła wypowiedź od zdefiniowania zmiany systemowej jako przesunięcia w podstawowych koncepcjach i ideałach, na których opiera się dany system, które to obejmują także zmiany organizacyjne. Profesor uważa, że pandemia i związany z nią kryzys był przyczynkiem postępujących zmian w zakresie procedury cywilnej, w szczególności w zakresie cyfryzacji. Pozytywnie ocenia rewolucję cyfrową wskazując, że teraz mamy szansę na to, aby aktywnie i krytycznie ocenić, a w następstwie przekształcić systemy postępowania cywilnego w oparciu o doświadczenia z okresu pandemii. Podkreśliła także, że praktyka z ostatnich lat wskazuje na potrzebę dalszego udoskonalania procedury, by w przyszłości system wymiaru sprawiedliwości mógł odnaleźć się w każdej sytuacji i zapewnić społeczeństwu realizację jego praw, przy zachowaniu podstawowych reguł. W podsumowaniu swojego wystąpienia mówczyni zwróciła uwagę na konieczność zmian systemowych oraz ich pozytywny aspekt w drodze do otwartości wymiaru sprawiedliwości. W odniesieniu do zmian w systemie procesowego prawa cywilnego w Polsce głos zabrał prof. dr hab. Andrzej Jakubecki, Wydział Prawa i Administracji UMCS (Polska). Z jednej strony, wskazał na zagrożenia z tym związane, jak ograniczenie zasady jawności, zmiany w zakresie składów w czasie trwających postępowań, zmiany w ustności postępowań, czy też w postępowaniu egzekucyjnym. Jednocześnie jednak pandemia COVID-19 doprowadziła do skokowego rozwoju digitalizacji. To zagadnienie w ramach drugiego panelu omówił prof. dr Fernando Gascón Inhausti, Profesor Prawa Procesowego, Uniwersytet Complutense de Madrid Law School (Hiszpania) wskazując na ogólne tendencje. Konkretny przykład przedstawiła prof. dr Vigita Vėbraitė Wydział Prawa Uniwersytetu Wileńskiego (Litwa). Na wstępnie Profesor przedstawiła dane prezentujące w jakim stopniu na ­Litwie została wprowadzona digitalizacja usług publicznych, zaznaczając, że i sądy od dłuższego czasu podejmują działania mające na celu stworzenie i rozwój sposobów cyfrowej organizacji postępowania cywilnego. Ważnym krokiem w rozwoju technologii informacyjnych w sądach było uruchomienie jednolitego systemu informacyjnego sądów litewskich – Liteko. W kolejnych latach system ten udoskonalano oraz rozszerzono jego zasięg, co umożliwiło podejmowanie coraz to większej liczby czynności urzędowych zdalnie. Jednak to pandemia COVID-19 stała się głównym powodem prowadzenia zdalnych posiedzeń sądowych i bardziej elastycznego stosowania reguł prawnych co sprawiło, że wymiar sprawiedliwości dostosował się do zmieniających się okoliczności. Prelegentka podkreśliła, że pandemia nie zatrzymała postępowania cywilnego ze względu na już wysoki poziom cyfryzacji, co również potwierdzają statystyki. Praktyka sądowa potwierdziła, że uczestnicy postępowania wyrażając zgodę na zdalne posiedzenia sądu, przy zaistnieniu możliwości prawidłowego połączenia się, nie wykluczają sposobności wypowiedzenia swoich racji, a przy tym cyfryzacja sądownictwa jest sposobem na wyrównanie obciążenia pracy sędziów w miastach i mniejszych miejscowościach. W przedmiocie digitalizacji postępowania cywilnego głos zabrała także prof. dr Irina Izarowa, Wydział Prawa Kijowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Tarasa Szewczenki (Ukraina). Prelegentka w swoim wystąpieniu skupiła uwagę wokół cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości na Ukrainie, podając, że największym osiągnięciem w tej dziedzinie była „Diia” – aplikacja mobilna „Państwo i Ja”. Aplikacja ta służy do przechowywania dokumentów identyfikacyjnych, z której korzysta blisko 12 milionów osób. Natomiast głównym problemem na drodze wprowadzenia e-sprawiedliwości w Ukrainie był ogólny brak równowagi cyfryzacji różnych gałęzi władzy i organów państwowych. Prelegentka przedstawiła aktualnie obowiązujące normy oraz systemy, które umożliwiają prowadzenie procesu drogą elektroniczną, a także zasady korzystania z nich, wskazując również proponowane zmiany w tym zakresie. Profesor zasygnalizowała, że sytuacja polityczna na Ukrainie jest koleją przeszkodą w procesie digitalizacji wymiaru sprawiedliwości, ponieważ na czas wojny zawieszono dostęp do wielu portali sądowych z uwagi na niebezpieczeństwo. Prelegentka w uwagach końcowych podkreśliła, że prawidłowo funkcjonujący system e-sprawiedliwości jest w stanie zapewnić wiele korzyści i udogodnień dla obywateli.

Trzeci panel poświęcony był zmianom w organizacji postępowania w aspekcie komparatystycznym oraz w prawie krajowym. Jako pierwszy głos zabrał dr hab. Piotr Rylski, prof. UW, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Następnie prof. dr Remco van Rhee – profesor historii prawa europejskiego i porównawczego postępowania cywilnego na Uniwersytecie w Maastricht, dyrektor programu „Podstawy i zasady postępowania cywilnego w Europie”, przedstawił pokrótce historię transformacji procesu od czasów średniowiecza do nowoczesnego systemu procedury. W swoim wystąpieniu wskazał, że problemy zachowania rozsądnego terminu oraz spirala kosztów postępowania były i nadal pozostają problemem w wielu systemach prawnych. To stanowi przyczynek do poszukiwania możliwości modernizacji wymiaru sprawiedliwości za pomocą nowoczesnych technologii. Pandemia jedynie przyspieszyła ten proces, ponieważ chciano przede wszystkim przezwyciężyć wynikające z niej ograniczenia. Zdaniem profesora, wprowadzenie nowych technologii nie różni się znacznie od tych stosowanych do tej pory – zmieniono tylko formę na cyfrową, zatem nie wyeliminuje to dotychczasowych trudności. Referent zwrócił jednak uwagę, że pojawiające się różnice nabierają znaczenia na etapie rozprawy głównej, w sytuacji, gdy nie odbywa się ona fizycznie w sali sądowej, ale w całości bądź częściowo za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość. Ten problem w głównej mierze sprowadza się do tego czy strony mają równoważne pozycje do argumentowania. Mniej istotny pozostaje fakt niższej jakości rozprawy zdalnej. Reasumując profesor stwierdza, że wyzwaniem jest zachowanie standardów sprawiedliwej procedury – jej podstawowych zasad, a nie wdrażanie nowych technologii, albowiem te zmieniają zasadniczo tylko formę tej czynności.

W czwartym panelu rozwinięto zagadnienie wpływu pandemii COVID-19 na prawo do sądu w aspekcie zasady otwartego wymiaru sprawiedliwości, gdzie wystąpiła dr hab. Anna Machnikowska, prof. UG, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego oraz Katica Artukovic, sędzia, ekspert ODIHR/OBWE (Bośnia i Hercegowina). Wystąpienie koncentrowało się wokół otwartego wymiaru sprawiedliwości jako głównej zasady demokratycznego systemu państwa. Referentka zauważa, że z powodu pandemii system prawny w wielu krajach został poważnie naruszony, przede wszystkim z uwagi na ograniczenie dostępu do rozprawy. Sędzia zwróciła uwagę na to, że okoliczności pandemii zmusiły instytucje wymiaru sprawiedliwości do wprowadzenia w szybkim tempie ograniczeń, m.in. ograniczony został dostęp do budynku sądu, jak i zmniejszono do minimum bezpośrednią komunikację pomiędzy pracownikami sądu. Obowiązujące w czasie pandemii ograniczenia i nowe zasady funkcjonowania sądów, w których tylko wyznaczone osoby mogły przebywać w celu rozpoznawania najpilniejszych spraw doprowadziły do powstania zaległości. W jej przekonaniu dotychczasowa organizacja pandemicznej rzeczywistości wymiaru sprawiedliwości nie sprzyja realizacji zasady jawności. Zaznaczyła, że należy nieustannie podejmować działania zmierzające do pełnej normalizacji procesów w sądach tak, aby kluczowa zasada otwartego wymiaru sprawiedliwości mogła niezmiennie istnieć. Następnie prawo do właściwego sądu, skład sądów w sprawach cywilnych oraz zasadę niezmienności składu omówił dr hab. Krystian Markiewicz prof. UŚ, sędzia, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego, Interdyscyplinarne Centrum Badań nad Wymiarem Sprawiedliwości UŚ, Prezes Stowarzyszenia Sędziów Polskich „­Iustitia” (Polska) oraz dr Dragos Călin sędzia, ekspert ODIHR/OBWE (Rumunia). W swojej wypowiedzi przedstawił jakie działania zostały podjęte w celu ograniczenia szybkiego rozprzestrzeniania się zakażeń koronawirusem. Sędziowie Najwyższej Rady Sądownictwa zaleciły sądom szereg środków, które miały dostosować ich działalność do wymogów bezpieczeństwa epidemiologicznego, m.in. ograniczenie godzin pracy, zawieszenie rozpraw i odroczenie spraw oznaczonych jako niepilne. Referent podkreśla, że nie doszło przy tym do zmniejszenia wymiaru pracy sędziego, wręcz przeciwnie, część obowiązków wykonywano z domu. Uruchomiona została także usługa za pośrednictwem, której można przesyłać dokumenty procesowe w formie elektronicznej „Secure document transmission”, a także system wideokonferencyjny wykorzystywany do przeprowadzenia posiedzeń jak i przesłuchań, przy czym jak podaje autor wystąpienia w dniu 27.3.2020 r. Sąd Apelacyjny w Timisoara przesłuchał podejrzanego przy wykorzystaniu aplikacji WhatsApp. Zwrócił także uwagę na negatywne skutki wprowadzonych ograniczeń zaliczając do nich przede wszystkim rozciągnięcie w czasie rozpoznania spraw co rzutuje na wskaźnik efektywności sądów jako całości. Podsumowując mówca zaznaczył, że w okresie pandemii państwo musiało zmierzyć się z trudnym wyzwaniem jakim było utrzymanie w proporcjonalnej relacji dwóch kluczowych zadań. Z jednej strony, ochrony zdrowia obywateli, z drugiej, utrzymania sprawnie funkcjonującego wymiaru sprawiedliwości. Zdaniem profesora, doświadczenia pandemiczne sprzyjały postępowi w zakresie cyfryzacji sądownictwa, która w jego opinii jest naturalną tendencją w dobie rozwoju technologii. Mimo wszystko jednak podkreśla, że proces ten wciąż nie jest bez wad, wymaga dopracowania i dalszego udoskonalania.