Wykorzystanie w procesie cywilnym badań fokusowych nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa – zarys problemu

Podstawowym celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie czy badania fokusowe nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa mogą być stosowane jako dowód w procesie cywilnym, a jeśli tak, to w jakich sprawach? Artykuł dzieli się na cztery części. W pierwszej autor wyjaśnia, czym jest badanie fokusowe; w drugiej charakteryzuje badania fokusowe jako dowód w procesie cywilnym; w trzeciej podano przykładowe wykorzystanie badań fokusowych, aby podsumować problematykę na zakończenie. Wobec coraz większej wyjątkowości spraw spornych, jakie trafiają do sądów konieczne jest sięganie po niecodzienne środki dowodowe. Socjologia prawa powszechnie wykorzystuje badania fokusowe nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa. Czy mogą one być jednak stosowane jako dowód w procesie cywilnym?

Wstęp

Prezentowany artykuł z pogranicza socjologii prawa i prawa cywilnego procesowego ma charakter bardziej postulatywny niż ściśle naukowy, albowiem tytułowe zjawisko wydaje się prima facie niewystępujące w praktyce. Orzecznictwo sądowe dotyczy przypadków indywidualnych i konkretnych, a przede wszystkim spornych. Natomiast badania fokusowe (inaczej: zogniskowane wywiady grupowe) zazwyczaj opierają się na subiektywnej prezentacji przez badanego odpowiedzi na pytanie obejmujące abstrakcyjny, a nawet generalny układ zdarzeń. Potrzeba większej świadomości społecznej prawa widoczna była już dla Rzymian, skoro twierdzili, że ignorantia iuris nocet. Wydaje się, że ustawodawca zakłada, iż wystarczające dla poprawy świadomości prawnej jest upowszechnianie orzecznictwa poprzez darmowy dostęp do Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych¹ albo ogłoszenia sentencji wyroków w sprawach cywilnych (np. o ochronę prawa autorskiego)². Nie oznacza to jednak automatycznego odrzucenia możliwości wykorzystania w procesie cywilnym niestandardowych środków dowodowych. Jednym z nich mogą być tytułowe badania fokusowe nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa. Ze względu na wyjątkowość analizowanego przedmiotu i brak jego opracowań, przedstawiony zostanie poniżej zarys problemu, stanowiący pisemną wersję rozważań podjętych w ramach przedmiotu „Socjologia prawa” prowadzonego dla doktorantów Wydziału Prawa i Administracji UAM.

Badania fokusowe – pojęcie i zakres przedmiotowy

Badania fokusowe są jedną z najpopularniejszych technik badań jakościowych, która polega na wspólnej dyskusji grupy osób (uczestników wywiadu) na z góry zadany temat. Można wyróżnić szerszą i węższą definicję wywiadu. Rozszerzającą definicję przyjął Z. Ziembiński, który rozumie wywiad jako „formę uzyskiwania wypowiedzi zapytywanych osób, którym prowadzący badania zadaje pytania ustnie, z możliwością modyfikowania formy i kolejności stawianych pytań w zależności od uzyskiwanych uprzednio wypowiedzi – a nawet tylko z ramowym zakreśleniem problematyki rozmowy (wywiad swobodny)”³. A. Pieniążek i M. Stefaniuk ograniczają wywiad do metody lub techniki badawczej, w której „biorą udział co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Badający ma za zadanie skłonić respondenta do udzielenia odpowiedzi na pytania dotyczące przedmiotu badań”⁴. Dzisiaj wywiad może być przeprowadzany telefonicznie, przez Internet, a nawet pisemnie⁵, może być też nagrywany bez potrzeby notowania. Ma on coraz częściej postać swobodnej rozmowy, w której pytającymi są nie tylko badacze, ale dyskutujący między sobą respondenci. Jakościowe metody badań, do których zalicza się zogniskowane wywiady grupowe, pomagają eksplorować, poznawać i lepiej zrozumieć dane zjawisko lub zachowanie jednostek zgodnie z ich układem odniesień⁶.

Wydaje się, że jednym z przedmiotów badań fokusowych może być świadomość prawna i postawy wobec prawa. Będą wówczas dotyczyły znajomości przepisów w określonej albo nieokreślonej grupie społecznej. Analizie poddać można również rozkład w społeczeństwie poszczególnych postaw wobec prawa oraz przyczyny stojące za opowiadaniem się za konformizmem, oportunizmem albo legalizmem⁷. Świadomość prawna to „całokształt ocen odnoszących się do obowiązujących lub postulowanych instytucji politycznych i prawnych, ocen które opierają się na pewnej znajomości prawa, znajomości jego zastosowania oraz co najmniej elementarnym rozeznaniu w funkcjonowaniu instytucji politycznych”⁸. Prawo nie pozostaje w próżni, ale jest uzależnione od opinii publicznej rozumianej jako postawy, które wobec danej kwestii przyjmują osoby należące do tej samej grupy społecznej⁹. Konsekwencje działania prawa rozumiane są dwojako. Zarówno w kontekście jego tworzenia – ta perspektywa leży poza zainteresowaniem niniejszego artykułu – jak i właściwej realizacji, tj. przestrzegania norm prawnych przez ich adresatów oraz prawidłowego stosowania prawa przez odpowiednie organy¹⁰. Wydaje się, że w przypadku konsensusu pomiędzy wszystkimi adresatami norm poprawie ulegnie społeczne działanie prawa. Co za tym idzie, wiodącą postawą opinii publicznej będzie postulowany krytyczny legalizm¹¹. Jedną z dróg dojścia do tego celu może być zastosowanie badań fokusowych nad świadomością i postawami społecznymi wobec prawa.