Zmiana praktyki stosowania prawa uzasadnia ponowną kontrolę konstytucyjności

Francuski ustawodawca nie ustaje w staraniach usprawnienia systemu prawnego, co w szczególności ma swój wyraz w próbach nowelizacji procedury karnej. Polityka ta jest często krytykowana przez środowiska sędziowskie jako przejaw pochopnych reakcji na zdarzenia nagłośnione w mediach, dla osiągnięcia krótkowzrocznego politycznego zysku.

Niezależnie od zwykłej drogi legislacyjnej, ustawodawca francuski, jak przystało na kolebkę nowoczesnych demokracji, musi także reagować na zmiany wywołane rozstrzygnięciami sądu konstytucyjnego, zwanego we Francji Radą Konstytucyjną.

Ten ostatni 30.7.2010 r. wypowiedział się w sprawie, która od wielu lat nie przysparzała chwały stosowaniu prawa nad Sekwaną.

Rada konstytucyjna uznała, że normy procedury karnej dotyczące zatrzymania nie dają wystarczającej gwarancji właściwego stosowania tej instytucji. Nie można bowiem uznać, aby zachodziła równowaga między potrzebą zapewnienia skutecznego ścigania przestępstw oraz prewencji a, z drugiej strony, ochroną konstytucyjnych wolności.

Zatrzymanie we Francji jest uregulowane art. 62, 63, 63–1, 63–4, 77 i 706–73 Kodeksu postępowania karnego i instytucja ta była wielokrotnie nowelizowana. Ostatnie duże zmiany miały miejsce w 1993 i 2000 r.

Zatrzymanie trwa, co do zasady, do 24 godzin, z możliwością wydłużenia do 48 godzin, przy czym w sprawach związanych z terroryzmem zatrzymanie może trwać do 96 godzin. W sprawach poważnych przestępstw możliwe jest wydłużenie czasu zatrzymania ponad 48 godzin, tyle że za zgodą sędziego. Przesłuchania przeprowadzone w ramach zatrzymania są nagrywane, o ile dotyczą poważnych przestępstw i nieletnich.

Opór środowiska adwokackiego wiąże się przede wszystkim z faktycznym ograniczeniem prawa do obrony. Procedura gwarantuje, z jednej strony, możliwość skontaktowania się z adwokatem, ale ogranicza czas spotkania do 30 minut, bez prawa udziału w przesłuchaniu. Adwokat nie ma wglądu do dokumentacji przygotowanej przez Policję, która musi jednak go w skrócie poinformować o naturze czynów zabronionych objętych postępowaniem. W tym kontekście zwraca się uwagę na fakt, że wgląd do akt postępowania następuje po upływie miesięcy od zatrzymania, kiedy zebranie dowodów dla strony postawionej w stan oskarżenia może już być znacznie utrudnione. Ponadto, podaje się przykłady nadużywania zatrzymania, dla szybkiego zebrania dowodów, głównie poprzez przyznanie się do winy.

Francuscy adwokaci rozpoczęli więc akcję podnoszenia nieważności wszystkich tych zatrzymań, w których zatrzymany był pozbawiony możliwości występowania ze swym pełnomocnikiem. Jest to reakcja na orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w szczególności w sprawie przeciwko Turcji z 13.10.2009 r.1, w której Trybunał podtrzymał swe stanowisko o konieczności zapewnienia obecności adwokata dla osoby zatrzymanej. W odniesieniu do instytucji zatrzymania związanego z przestępczością zorganizowaną, terroryzmem i handlem środkami odurzającymi, Rada Konstytucyjna przypomniała, że orzekała już w przedmiocie konstytucyjności tych regulacji (art. 63–4 i art. 706–73 Kodeksu postępowania karnego) i wobec braku zmiany okoliczności od orzeczenia w marcu 2004 r., skarga konstytucyjna w tej części nie została przyjęta do rozpoznania.

W pozostałym jednak zakresie, to jest w przedmiocie zatrzymania niekwalifikowanego (art. 62, 63, 63–1, 63–4, 77 Kodeksu postępowania karnego) nastąpiła znacząca zmiana i reguł prawnych i praktyki w odniesieniu do 1993 r., kiedy to Rada konstytucyjna nie zakwestionowała konstytucyjności art. 63, 63–1, 63–4 i 77 Kodeksu postępowania karnego. 

Obecnie spośród spraw karnych, jedynie 3% jest przeprowadzanych w procedurze przygotowawczej. Najczęściej, w ramach procedur karnych, rozstrzygnięcia opierają się w większości na materiale dowodowym zgromadzonym przed upływem zatrzymania (24 godziny + 24 godziny). Tym samym okres ten stał się główną fazą przygotowywania materiału dowodowego celem wydania orzeczenia wobec osoby postawionej w stan oskarżenia. Ponadto, liczba funkcjonariuszy Policji wzrosła z 25 000 do 53 000. Zmiana okoliczności co do prawa i faktów, w tym to, że ponad 790 000 zatrzymań zostało zastosowanych w 2009 r., dało Radzie konstytucyjnej podstawę dla ponownego rozważenia konstytucyjności wskazanych wyżej norm Kodeksu postępowania karnego.

Rada konstytucyjna, uznając niekonstytucyjność norm regulujących zatrzymanie niekwalifikowane, przesunęła jednocześnie w czasie efekt działania swego orzeczenia do 1.7.2011 r., aby nie doprowadzić do podważenia skuteczności działań organów ścigania, dając tym samym czas Parlamentowi do przygotowania koniecznych zmian w procedurze karnej.

*Autor jest sędzią Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy w Warszawie, członkiem Zespołu ds. Współpracy Międzynarodowej Stowarzyszenia.

¹ Wyrok ETPCz w sprawie Dayanan v. Turcja, skarga nr 7377/03, dostępny na: http://cmiskp.echr.coe.int.