Obietnice a rzeczywistość – statystyki sądów rejonowych po pięciu latach „reform” (2015–2020)

Anna Begier, Rafał Cebula,
Łukasz Małecki-Tepicht, Maciej Plaskacz,
Anna Wypych-Knieć, Urszula Żółtak

Działalność sądów powszechnych, podobnie jak inne sfery życia publicznego, podlega stałemu monitoringowi pod względem statystycznym. W przypadku sądów powszechnych gromadzeniem i analizą tego rodzaju danych zajmuje się Minister Sprawiedliwości, który realizuje ten proces na podstawie ustawy z 29.6.1995 r. o statystyce publicznej¹ oraz aktów podustawowych² w ramach ogólnej kompetencji do sprawowania zewnętrznego nadzoru administracyjnego nad sądownictwem³. Źródłem pozyskiwania danych statystycznych w tym zakresie są informacje znajdujące się w urządzeniach ewidencyjnych, które są prowadzone w poszczególnych sądach w celu rejestracji napływających do tych sądów spraw. Materiał w tej postaci stanowi rzetelną i wiarygodną bazę informacyjną, w związku z czym gromadzone na jej podstawie dane stwarzają możliwość rekonstrukcji rzeczywistego pod względem liczbowym stanu działań podejmowanych przez sądy i orzekających w nich sędziów. Statystyka sądowa, jako rodzaj statystyki publicznej, służy przede wszystkim informowaniu społeczeństwa i organów odpowiedzialnych za organizację i funkcjonowanie sądownictwa o sytuacji w tym segmencie działalności państwa. Zaskakujące jest jednak to, że dane zbierane na potrzeby statystyki sądowej nie są powszechnie dostępne ani bliżej znane. Mimo zapowiedzi, która ma podstawę normatywną w § 498 ust. 2 instrukcji, na portalu działającym pod nazwą Informator Statystyczny Wymiaru Sprawiedliwości (https://isws.ms.gov.pl/) brak jest całościowych i w pełni aktualnych informacji⁴. Na portalu są ogłaszane jedynie wybrane i podstawowe materiały o wynikach działalności sądów powszechnych, a pozostałe zgromadzone dane statystyczne można pozyskać wyłącznie w trybie udostępniania informacji publicznej.

W tej sytuacji z uznaniem należy powitać inicjatywę Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”, które podjęło się trudu uzyskania dostępu i opracowania części danych ­obrazujących stan sądownictwa powszechnego w latach 2015–2020. Efektem prac podjętych w tym zakresie jest publikacja w postaci raportu „Obietnice a rzeczywistość – ­statystyki sądów rejonowych po pięciu latach „reform” (2015–2020)”, który został przygotowany przez zespół w składzie: Anna Begier, Rafał Cebula, Łukasz Małecki-Tepicht, Maciej Plaskacz, Anna Wypych-Knieć i Urszula Żółtak. Zespół postawił sobie za cel zebranie, zestawienie i skomentowanie danych statystycznych dotyczących funkcjonowania sądów rejonowych w pięciu podstawowych obszarach, tj. ­obsady stanowisk sędziowskich, wpływu spraw, liczby spraw załatwionych, liczby spraw pozostałych do załatwienia oraz czasu trwania postępowań.

Publikacja składa się z kilku części. Na wstępie znalazło się zwięzłe i przygotowane także w języku angielskim streszczenie, w którym zostały wyjaśnione cele raportu, metodyka jego opracowania oraz podstawowe wyniki i kluczowe wnioski. Część wprowadzająca obejmuje natomiast słowo wstępne Prezesa SSP „Iustitia”, właściwy wstęp prezentujący przyczyny powstania raportu związane przede wszystkim z luką informacyjną będącą skutkiem braku ogłoszenia aktualnych danych statystycznych przez Ministra Sprawiedliwości, elementarne wyjaśnienia dotyczące sądowych urządzeń ewidencyjnych i pozyskiwanych z nich danych statystycznych, a także omówienie znaczenia sprawności postępowania dla realizacji prawa do sądu, jako podstawowego prawa człowieka i obywatela. Właściwa prezentacja obejmuje z kolei informacje dotyczące obsadzenia stanowisk sędziowskich i asesorskich oraz wyników statystycznych w poszczególnych kategoriach spraw z podziałem na sprawy cywilne rejestrowane w repertoriach C i Ns, sprawy karne rejestrowane w repertorium K, sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych rejestrowane w repertoriach P i U, sprawy gospodarcze rejestrowane w repertorium GC oraz sprawy rodzinne rejestrowane w repertoriach RC i Nsm. Dane w ramach każdej z kategorii spraw zostały przedstawione według tego samego układu, który obejmuje tabelaryczne zestawienie informacji m.in. o wpływie spraw, załatwieniach i pozostałości, w tym w przeliczeniu na czynne etaty orzecznicze, a także o opanowaniu wpływu i czasie trwania postępowań. Raport nie ogranicza się wyłącznie do zestawienia liczb i wskaźników, lecz w poszczególnych rozdziałach zawiera także część opisową, która ma na celu analizę i interpretację uzyskanych danych. Całość raportu wieńczą wnioski, zestawienie źródeł oraz biogramy autorów opracowania.

Zasadniczą wartością raportu jest zestawienie w jednym miejscu materiałów statystycznych, które określają aktualną kondycję sądownictwa powszechnego i umożliwiają zaobserwowanie zmian zachodzących w tym zakresie w latach 2015–2020. Materiały te są zaprezentowane według przejrzystych zasad i w atrakcyjnej wizualnie formie, co sprawia, że mogą być wykorzystywane nie tylko przez prawników i ekspertów, lecz praktycznie przez każdego, kto jest zainteresowany poznaniem sposobu organizacji i efektywności pracy sądów rejonowych. Dotyczy to zwłaszcza organizacji pozarządowych oraz przedstawicieli mediów, którzy uczestniczą w sprawowaniu społecznej kontroli nad działalnością organów władzy wykonawczej, w tym Ministra Sprawiedliwości, który jest odpowiedzialny za zapewnienie sądownictwu odpowiednich warunków funkcjonowania i wykonywania powierzonych zadań. Korzystanie z raportu ułatwia opatrzenie wszystkich prezentowanych danych przystępnym komentarzem, który za każdym razem umiejętnie wprowadza do zasad sporządzania statystyki sądowej i pozwala na szybką orientację w jej wynikach, także przez osoby, ­które nie są bliżej zaznajomione ze specyfiką działalności sądów.