Analiza funkcjonowania obowiązujących rozwiązań prawnych dotyczących sytuacji prawnej pokrzywdzonego w ramach postępowania nakazowego, w zakresie możliwości zaskarżenia wyroku nakazowego

W wyniku proponowanego rozwiązania pokrzywdzony nabywa prawo do zaskarżenia wyroku nakazowego sprzeciwem, a następnie może skorzystać z dotychczasowych uprawnień, przewidzianych w art. 49a oraz art. 54 § 1 KPK.

Drugie rozwiązanie stanowi zmiana treści art. 505 KPK poprzez nałożenie obowiązku doręczenia odpisu wyroku nakazowego pokrzywdzonemu z jednoczesnym pouczeniem, iż pokrzywdzony ma prawo do wniesienia sprzeciwu pod warunkiem złożenia wraz ze sprzeciwem oświadczenia, o którym mowa w art. 54 § 1 KPK. W takim wypadku przepis ten brzmiałby następująco:

Art. 505. Odpis wyroku nakazowego doręcza się oskarżycielowi, a oskarżonemu, jego obrońcy i pokrzywdzonemu – wraz z odpisem aktu oskarżenia. W każdym wypadku odpis tego wyroku doręcza się prokuratorowi. Wraz z odpisem wyroku doręczyć należy pouczenie przytaczające przepisy o prawie, terminie i sposobie wniesienia sprzeciwu oraz skutkach jego niewniesienia, pokrzywdzonego poucza się nadto o prawie do wniesienia sprzeciwu pod warunkiem złożenia przez niego oświadczenia, o którym mowa w art. 54 § 1 KPK, w terminie przewidzianym dla wniesienia sprzeciwu.

Przedstawiona propozycja, podobnie jak pierwsza, rozwiązuje problematykę związaną z ograniczeniem uprawnień pokrzywdzonego do zaskarżenia wyroku nakazowego sprzeciwem. Wiąże się jednak z koniecznością zmiany art. 54 § 1 KPK, gdyż prowadzi do ingerencji w termin złożenia oświadczenia. W konsekwencji dokonanej modyfikacji przepis ten powinien mieć następującą treść:

Art. 54 § 1. Jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego, z zastrzeżeniem art. 505.

W obu przypadkach pokrzywdzony – podobnie jak ­oskarżony – ma możliwość dokonania oceny, czy treść doręczonego wyroku nakazowego mu odpowiada, czy też chce wnieść sprzeciw. Jeżeli nie złoży wniosku zgodnie z art. 41a KPK, zyskuje wybór – albo złoży sprzeciw i wówczas wystąpi z wnioskiem o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w ustawowym terminie, albo będzie domagać się zapłaty z tytułu tych świadczeń w ramach postępowania cywilnego.

Niezależnie od postulowanych zmian, niezbędne staje się dokonanie modyfikacji art. 300 § 2 KPK, poprzez zamieszczenie w pouczeniu informacji o możliwości wydania przez sąd wyroku nakazowego oraz wyjaśnienia sposobu i warunków jego zaskarżenia. W następstwie tego, zmianie powinien także ulec załącznik do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 13.4.2016 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym⁷, ponieważ obecnie pokrzywdzonemu nie jest przekazywane, iż do zakończenia postępowania sądowego może dojść w trybie postępowania nakazowego, co – jak wskazano powyżej – istotnie ogranicza jego podstawowe prawa i godzi w zasadę zaufania obywatela do państwa.

Uwagi dodatkowe

Analizując treść przepisów regulujących postępowanie nakazowe, należy zwrócić uwagę na katalog kar oraz środków, które mogą zostać orzeczone w wyroku nakazowym.

O ile ustawodawca wprowadził możliwość orzeczenia kary ograniczenia wolności lub grzywny, a także środka karnego, przepadku lub środka kompensacyjnego, o tyle brak jest podstaw do nałożenia na skazanego obowiązków określonych w art. 72 § 1 pkt 2–7a, w oparciu o art. 34 § 3 KPK. W konsekwencji sąd nie ma możliwości – choć w praktyce dzieje się tak niejednokrotnie – aby skutecznie np. zobowiązać skazanego do wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby (art. 72 § 1 pkt 3 KK). Obowiązek ten nie jest bowiem ani środkiem karnym, ani środkiem kompensacyjnym (art. 502 § 2 i 3 KPK a contrario). Gdyby zaś zamiarem ustawodawcy była możliwość orzeczenia ww. obowiązków, do których odwołuje się art. 34 § 3 KPK wówczas niezasadne byłoby wprowadzanie odrębnej regulacji w ramach art. 502 KPK.

Stąd, aby postępowanie nakazowe jak najpełniej realizowało cele określone w art. 2 KPK, w szczególności odnoszące się do trafnego zastosowania środków przewidzianych w prawie karnym, a także uwzględnienia prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego (np. poprzez uzyskanie rozstrzygnięcia o przeproszeniu na podstawie art. 72 § 1 pkt 2 KK), zalecaną zmianą jest umieszczenie możliwości nałożenia przez sąd na skazanego obowiązków, o których mowa w art. 72 § 1 pkt 2–7a KK, w ramach art. 502 § 2 KPK, tj. obok środków karnych i środków kompensacyjnych. Aktualny stan nie spełnia zadań stawianych postępowaniu karnemu, w tym związanych z ochroną rodziny. Jednocześnie wzmocnieniem realizacji nałożonych obowiązków byłoby niewątpliwie poszerzenie katalogu naruszeń w ramach art. 244 KK o niestosowanie się do środków probacyjnych.

Podsumowanie

Postępowanie nakazowe stanowi nieodłączny element procesu karnego. Jego funkcjonowanie zapewnia realizację jednego z podstawowych celów postępowania, tj. rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie, zgodnie z art. 2 § 1 pkt 4 KPK. Ze względu jednak na to, iż aktualny jego kształt, w sposób znaczący narusza pozycję prawną pokrzywdzonego, wymaga niewielkiej (choć znaczącej) zmiany w obecnie obowiązujących przepisach. W przeciwnym wypadku opinia publiczna może dojść do uzasadnionego przekonania o niezachowaniu przez ustawodawcę zasady równości broni.

¹ Tekst jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1987 ze zm.

² Dz.U. z 2016 r. poz. 514.

³ Zob. szerzej m.in. A. Błachnio-Parzych, J. Kosonoga, Rzetelny proces karny w orzecznictwie Sądu Najwyższego [w:] Rzetelny proces karny, pod red. P. Wilińskiego, Warszawa 2009, s. 241 i n.

⁴ Zob. szerzej E. Bieńkowska, Wiktymizacja wtórna. Geneza, istota i rola w przekształcaniu polityki traktowania ofiar przestępstw [w:] Wiktymizacja wtórna, pod red. L. Mazowieckiej, Warszawa 2012, s. 56–59; E. Bieńkowska, Zjawisko wiktymizacji wtórnej. Pojęcie, przyczyny, przeciwdziałanie (na przykładzie niektórych polskich regulacji prawnych), Archiwum Kryminologii 2007–2008, t. 29–30, s. 65 i n.; L. Falandysz, Pokrzywdzony w prawie karnym i wiktymologii, Warszawa 1980, s. 54 i n.

⁵ Wyrok SA w Szczecinie z 3.3.2016 r., II AKa 15/16, Legalis.

⁶ Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.

⁷ Zob. przyp. 2.