Rodzina zastępcza jako reprezentant małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym
Kodeksowe założenia wskazują, że to rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka i każde z nich może działać samodzielnie (art. 98 § 1 KRO). Zasadniczo zatem w większości sytuacji rodzice będą władni prowadzić sprawy małoletniego, w tym reprezentować go w postępowaniach sądowych, z procesem karnym włącznie.
Ustawodawca przewidział także wyłączenia reprezentacji ustawowej rodziców, w przypadkach opisanych w art. 98 § 2 i 3 KRO. Jedno z tych ograniczeń dotyczy m.in. spraw karnych, w których matka lub ojciec małoletniego przyjmuje charakter strony. W piśmiennictwie poświęcono już wiele uwagi wyłączeniom reprezentacji rodzica w postępowaniu karnym, bazując przy tym na obszernym orzecznictwie5. Nie ma zatem konieczności, aby w niniejszym opracowaniu ponownie sięgać po to zagadnienie.
Z punktu widzenia omawianego tematu najistotniejsze jest zrozumienie, iż ustawowy sposób reprezentacji dziecka może podlegać ograniczeniom nie tylko w sytuacjach wymienionych w art. 98 § 2 i 3 KRO, lecz również w oparciu o orzeczenie sądu rodzinnego, statuujące rodzinę zastępczą. Mowa o rozstrzygnięciach, które wyłącznie ograniczają władzę rodzicielską. Czym innym jest bowiem jej pozbawienie, ustanowienie rodziny zastępczej, a następnie powierzenie funkcji opiekuna prawnego jednemu z rodziców zastępczych lub obojgu. Ten schemat nie wymaga szerszych wyjaśnień, gdyż reprezentacja dziecka zostaje skupiona w rękach opiekuna (opiekunów) prawnego, który jest przedstawicielem ustawowym w rozumieniu art. 51 § 2 KPK.
Ustanowienie rodziny zastępczej
Władza rodzicielska to nie tylko relacja między rodzicami a dziećmi. W ściśle określonych przypadkach państwo, reprezentowane przez władzę sądowniczą, może ingerować w sferę tej władzy. Może poddawać ją ograniczeniom, a nawet w ostateczności pozbawić jej rodziców. Jednym z takich ograniczeń jest umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej. Same przesłanki umieszczenia dziecka poza środowiskiem rodzinnym nie będą pozostawać w centrum zainteresowań, albowiem nie są ściśle związane z samą reprezentacją dziecka.
Sprawy w zakresie władzy rodzicielskiej toczą się w tzw. nieprocesie, niegdyś nazywanym postępowaniem niespornym. W toku tego postępowania, zresztą podobnie jak w procesie, mamy do czynienia z rozstrzygnięciami wpadkowymi i kończącymi. Oba rodzaje orzeczeń, zasadniczo (z wyłączeniem zarządzeń przewodniczącego), noszą miano postanowień, z tym że od tych drugich służy apelacja (art. 518 KPC).
Wspominając o postanowieniach niekończących sprawy, kluczowe jest, aby wyodrębnić te, które mogą tymczasowo ustanawiać rodzinę zastępczą. Mowa o tzw. orzeczeniach zabezpieczających, często też nazywanych przez przedstawicieli judykatury postanowieniami wydanymi w trybie nagłym. Podstawą takich rozstrzygnięć są najczęściej przepisy art. 569 § 2 KPC w korelacji z art. 730, 732 i 755 § 1 pkt 4 KPC. W płaszczyźnie poruszanego problemu orzeczenia te, mimo iż ustanowiono w ten sposób tymczasowo rodzinę zastępczą nadadzą jej także kompetencje reprezentacyjne dziecka w postępowaniu karnym6. Szerzej ten problem zostanie przedstawiony w dalszej części publikacji.
Z oczywistych przyczyn orzeczenia kończące (prawomocne), niezależnie czy na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego, czy w wyniku apelacji, jako wyższe rangą od postanowień wpadkowych, przesądzają kwestię uprawnień rodziny zastępczej. Podstawą materialnoprawną umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej jest niewątpliwie przede wszystkim art. 109 § 1 i 2 pkt 5 KRO, zgodnie z którymi – „Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia. Sąd opiekuńczy może w szczególności zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej (…)”. Oczywiście nie sposób zapomnieć o regulacjach związanych z samymi kwestiami odnoszącymi się do pieczy zastępczej, tj. art. 1121 i n. KRO oraz o ustawie z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej7. Są to jednak przepisy, które już uszczegóławiają tę instytucję lub określają: koordynatora pieczy zastępczej, jego kompetencje, uprawnienia takich rodzin, tudzież warunki jakie należy spełnić, aby taką rodziną zostać, co nie wymaga obecnie tak szczegółowego omówienia.
Zatem niezależnie, czy będziemy mieli do czynienia z orzeczeniem zabezpieczającym, czy też kończącym ustanawiającym rodzinę zastępczą, dadzą one uprawnienia przedstawicielom tej pieczy do reprezentowania małoletniego w postępowaniu karnym.