Rodzina zastępcza jako reprezentant małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym
Podstawowe kompetencje rodziny zastępczej przyznane przez KRO
Jak podkreśla się w piśmiennictwie KRO nadaje rodzinom zastępczym niewiele kompetencji, pozostawiając resztę uprawnień w rękach rodziców dziecka. Ściślej ograniczają się one do bieżącej pieczy, wychowania i reprezentacji w tym zakresie, z wyraźnym rozszerzeniem na przedstawicielstwo w postępowaniu alimentacyjnym8. Dla wielu osób trudne jest zrozumienie, co kryje się pod pojęciem bieżącej pieczy. Z pomocą przychodzą przedstawiciele doktryny. Zdaniem wielu, w tym wyrażeniu mieści się codzienna troska o dobro dziecka, w takich sprawach jak jego ubranie, wyżywienie, nauka, zdrowie9. W ocenie niektórych autorów, w pojęciu bieżącej pieczy można zawrzeć obowiązek i uprawnienie do pozostawania z małoletnim we wspólnocie mieszkaniowej, obowiązek i uprawnienie żądania wydania dziecka od osób nieuprawnionych oraz obowiązek zapewnienia dziecku środków związanych z jego wychowaniem i utrzymaniem10.
Podaje się, że podział kompetencji pomiędzy rodzicami dziecka a rodziną zastępczą ma względny charakter. Z oczywistych przyczyn kierując się dyspozycją art. 109 § 1 KRO, sąd może już na etapie ustanowienia rodziny zastępczej przyznać jej szersze kompetencje11. Przykładowo może rozszerzyć uprawnienia rodziny zastępczej o reprezentację dziecka w konkretnym postępowaniu (np. karnym), dowiedziawszy się o nim w toku postępowania opiekuńczego. Najczęściej jednak sądy sięgają po dodatkowe umocowanie rodziny zastępczej do podejmowania decyzji w zakresie leczenia dzieci. Ten stan rzeczy jest podyktowany nierozeznaną do końca sytuacją zdrowotną małoletnich i ryzykiem odmowy udzielenia świadczeń medycznych, w przypadku braku wyraźnego przyznania dodatkowych kompetencji przedstawicielom pieczy zastępczej.
Z oczywistych przyczyn poszerzenie uprawnień rodziców zastępczych o dodatkową reprezentację dziecka w postępowaniu karnym zniweczyłoby istotę poruszanego tematu, czyniąc niniejszy artykuł bezprzedmiotowym. W omawianym zakresie należy zatem wyłączyć taką możliwość, z gruntu rzeczy rzadko spotykaną i skupić się na sytuacji, kiedy rodzicom ogranicza się władzę rodzicielską wyłącznie poprzez umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej (bez wspomnianej wcześniej opieki prawnej i jakiegokolwiek rozszerzenia reprezentacji o toczące się postępowania). Jest to najczęstszy schemat działania sądu opiekuńczego, w przypadku powzięcia informacji o konieczności umieszczenia dziecka poza środowiskiem rodzinnym.
Kluczowe jest przy tym to, że art. 1121 § 1 pkt 1 KRO wyraźnie określa: „Obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad dzieckiem: umieszczonym w pieczy zastępczej, jego wychowania i reprezentowania w tych sprawach, a w szczególności w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie jego potrzeb, należą do rodziny zastępczej (…)”. Analiza powyższego przepisu nie budzi wątpliwości, że rodzina zastępcza otrzymuje od ustawodawcy jednoznaczne kompetencje do sprawowania bieżącej pieczy.
Reprezentacja małoletniej osoby fizycznej w postępowaniu karnym
Przepisy KPK jasno precyzują, kto może reprezentować uprawnienia małoletniego w postępowaniu karnym. Są to dwa podmioty określane mianem przedstawiciela ustawowego lub osoby, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Za przedstawicieli ustawowych małoletniego pokrzywdzonego, co już wcześniej wskazywano, uznaje się rodziców dziecka, opiekunów prawnych12 i kuratora ustanowionego w trybie art. 99 KRO13. Problematyczne stało się to, kogo tak naprawdę wliczyć w poczet osób sprawujących stałą pieczę nad małoletnim pokrzywdzonym. Wykładnia językowa sformułowania „stała piecza” może być myląca. Jak czytamy w Słowniku języka polskiego słowo stała oznacza „element stały, trwały, zachowujący zawsze swoją niezmienność wśród elementów zmiennych w danej dziedzinie, w danym zjawisku”14. Choć wykładnia literalna zasadniczo wiedzie prym nad innymi, to w tym konkretnym przypadku musi być nieco inaczej.
Z pomocą przychodzi orzecznictwo i poglądy przedstawicieli naukowych. Określenie „stała piecza”, zdaniem niektórych, nie oznacza, że wyłączona jest możliwość jej modyfikacji w przyszłości15. Z taką zmianą możemy mieć do czynienia, czy to w wyniku korekty orzeczenia zabezpieczającego dziecko16, czy też na skutek zmiany okoliczności faktycznych.
Podaje się przy tym, że do uznania, iż dana osoba jest uprawniona reprezentować małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym niepotrzebne jest nawet orzeczenie sądu rodzinnego. Za przykład takich osób wskazuje się krewnych dziecka, którzy przez dłuższy czas sprawują pieczę nad nim, z uwagi na hospitalizację lub wyjazd zagraniczny rodziców17.