„Sąd ustanowiony na podstawie prawa” – międzynarodowa konferencja Iustitii, Medel, Uniwersytetu Warszawskiego i Interdyscyplinarnego Centrum Badań nad Wymiarem Sprawiedliwości Uniwersytetu Śląskiego, zorganizowana na Uniwersytecie Warszawskim w dniu 14.4.2023 r.

W ostatnim panelu wzięli udział Orhan Kabaracak, Lew Kyshakevych, Anna Adamska-Gallant, Dorota Zabłudowska i Mikael Sjoberg. Panel ów był szczególnie interesujący, przedstawiał bowiem na przykładzie różnych państw załamanie systemu powołań sędziowskich i różne możliwości wyjścia z kryzysu. Przypadek Danii jest tu szczególny, nie doszło bowiem w tym wypadku do kryzysu, ale politycy wszystkich opcji sami uznali, że dla dobra ich kraju warto uniezależnić system sądowniczy od polityków.

Z oczywistych względów najbardziej przejmujące było wystąpienie Orhana Karabacaka. W lipcu 2016 r. został zatrzymany, jak wielu innych sędziów spędził wiele miesięcy w więzieniu (Murat Arslan wciąż odbywa karę pozbawienia 10 lat wolności). W ubiegłym roku w dramatycznych okolicznościach udało mu się wraz z rodziną uciec z Turcji, w tej chwili ma status uchodźcy w Holandii.

Orhan Karabacak przedstawił proces rozkładu praworządności w Turcji, metodycznego przejmowania sądownictwa przez władzę wykonawczą na przestrzeni około 10 lat. Największe przyspieszenie nadano tej destrukcji po lipcu 2016 r., a więc domniemanym puczu, który przez Recepa Erdogana nazwany został „darem od Boga”. W istocie, pucz ten stanowił wymówkę do radyklanego zaostrzenia reżimu i przeprowadzenia czystki w sądach, prokuraturze, mediach, wojsku, na uniwersytetach. Po drodze zdemolowano oczywiście radę sądowniczą, która stała się organem zupełnie zależnym od władzy politycznej (warto powrócić do wywiadu z Yavuzem Aydinem⁵.

Lew Kyshakevych i Anna Adamska-Gallant przedstawili z kolei proces naprawy ukraińskiego sądownictwa, który odbywa się na kilku frontach. Oczywistym frontem jest wojna wywołana atakiem Rosji, stawiając sędziów ukraińskich w nadzwyczajnej sytuacji (w miastach zajmowanych przez Rosjan jednym z pierwszych zadań było przejmowanie lokalnego sądu). Sądownictwo ukraińskie mierzy się jednak także z innym wyzwaniem, próbując dostosować się do standardów europejskich. Proces naprawy systemu sądowniczego w Ukrainie rozpoczął się po wydarzeniach na Majdanie w 2014 r., a przyspieszył rok temu, z momentem, kiedy Ukraina została krajem kandydującym do UE. Jednym z kluczowych problemów jest brak zaufania społeczeństwa ukraińskiego do sądów, głównie z uwagi na szerzącą się korupcję, ale też brak uwrażliwienia na ochronę praw człowieka. Stąd tak ważnym procesem była i jest lustracja sędziów i powołanie nowych, kompetentnych sędziów w przejrzystych procedurach. Istotny udział w procesie lustracji sędziów mają eksperci międzynarodowi, ale też społeczeństwo obywatelskie, w tym organizacje pozarządowe. Jak podkreśliła Anna Adamska-Gallant, pojawiają się pytania o zachowanie suwerenności, w sytuacji gdy w procesie nominacji sędziów udział biorą osoby spoza granic danego kraju. Jak wielokrotnie już podnosiła Komisja Wenecka (także w odniesieniu do Albanii, Gruzji czy Mołdawii), odbudowa sądownictwa z zapaści instytucjonalnej i kryzysu zaufania społecznego to sytuacja ekstraordynaryjna, uzasadniająca udział zagranicznych ekspertów. W przypadku Ukrainy szczególne znaczenie ma w tej chwili Rada Etyczna Sędziów, której przewodniczy Lev Kyshakevych. W jej skład także wchodzą specjaliści z zagranicy (w tym sędziowie z USA i Wielkiej Brytanii oraz prokuratorka z Estonii). Rada Etyczna ma za zadanie zweryfikować każdego kandydata do Wyższej Rady Sądowniczej, w celu sprawdzenia jego/jej integralności i spełnienia odpowiednich wymogów etycznych.

W panelu nie mogło zabraknąć opisu sytuacji w Polsce. Dorota Zabłudowska przedstawiła zatem projekt Iustitii, którego zadaniem jest uzdrowienie systemu w Polsce, przy założeniu przywrócenia standardów konstytucyjnych i implementacji orzeczeń TSUE i ETPCZ. Z uwagi na to, że projekt był już przedmiotem szerokiej dyskusji, warto jedynie odesłać Czytelników do źródła (https://www.iustitia.pl/4357-aktualny-projekt-ustawy-przywracajacej-praworzadnosc-wraz-z-uzasadnieniem-po-konsultacjach-spolecznych).

Bardzo ciekawą i optymistyczną na koniec konferencji prezentacją, była ta przedstawiona przez Mikaela Sjoberga. Obecnie funkcjonujący system został wprowadzony w Danii w 1999 r., kompletnie zmieniając dotychczasowe reguły. Nie było to spowodowane jakimś poważnym kryzysem konstytucyjnym, ale debatą publiczną podjętą w połowie lat 90. na temat tego, jako można zbudować lepsze sądownictwo. Sądownictwo bardziej wydajne, zbliżone do obywateli, a jednocześnie niezależne. Powołany został komitet ekspertów (wśród których byli też sędziowie), który przestawił propozycję ustawy zmieniającej sądownictwo w Danii. Ustawa ta przeszła przez duński parlament jednogłośnie (!), wprowadzając zupełnie nowy, unikalny (także wśród państw skandynawskich) system. Powołano bowiem radę sądowniczą, składająca się z czterech komisji:

1) Komisji ds. Odwołań (np. rozpatruje wnioski o zgodę na złożenie kasacji w sprawach, w których, co do zasady, nie są one przewidziane);

2) Komisji ds. Dyscyplinarnych Sędziów;

3) Komisji ds. Nominacji i Promocji Sędziowskich;

4) Komisji ds. Aktywności Zewnętrznych Sędziów (sędzia, który zamierza podjąć dodatkowe zatrudnienie musi uzyskać zgodę tego organu).

W skład każdej z komisji wchodzi sędzia Sądu Najwyższego, dwoje Sędziów Sądu Apelacyjnego, Sędzia Sądu Rejonowego, adwokat i dwoje przedstawicieli społecznych. Sędziowie, którzy są członkami poszczególnych komisji wybierani są tylko i wyłącznie przez sędziów. Do zarządzania sądami powołana została z kolei Rada Administracji Sądów, kierowana przez zarząd dyrektorów i menadżera. Wprawdzie organ ten jest zorganizowany przy Ministerstwie Sprawiedliwości, ale ma zapewnioną niezależność. Minister Sprawiedliwości nie ma kompetencji, by zakwestionować jakąkolwiek decyzję rady. Rada może z pominięciem Ministra Sprawiedliwości zwrócić się do parlamentu o zwiększenie budżetu dla sądów.

Jak powiedział Mikael Sjoberg, system, który funkcjonuje już od ponad 23 lat działa dobrze, co skutkuje także zaufaniem społeczeństwa do sądów na poziomie 97% (!) – najwyższym w Europie, o ile nie na całym świecie.

Najlepszym podsumowaniem konferencji była odpowiedź Keesa Sterka na pytanie zadane przez Filipe Marquesa, dotyczące tego, czy na poziomie prawa europejskiego minimalne kryteria dotyczące powołań sędziowskich powinny zostać skodyfikowane. Kees Sterk podkreślił, że takie kryteria już istnieją – wynika to wprost z przywoływanych podczas konferencji orzeczeń TSUE i ETPCZ. Podkreślił też, że zamiast kodyfikować, lepiej inwestować czas, energię, środki finansowe w szkolenie sędziów, wspieranie ich wrażliwości, niezależności, wiedzy prawoczłowieczej. Przede wszystkim jednak, należy inwestować w edukację obywatelską. Bo jak pokazują przykłady z różnych krajów, zdarza się, że formalne przesłanki niezależności sądownictwa są spełnione, ale system szwankuje. To co ostatecznie decyduje o niezależności sądów, to zaufanie społeczne. Jeśli jest ono wysokie, politycy nie odważą się naruszać niezależności. Pokazuje to świetnie przykład Danii, ale też Holandii, w której co dwa miesiące wykonywane są sondaże zaufania do sądów. Oscylują one ciągle na poziomie 70%, mimo że ponad 20% poparcia zdobywają partie populistyczne. Pokazuje to, że zaufanie społeczeństwa stanowi tarczę dla niezależności sądów. Ale zaufanie to musi być systematycznie budowane, najlepiej poprzez dialog sędziów ze społeczeństwem.

Jak wspomniano powyżej, zapis całej konferencji dostępny jest na kanale youtube, a w ciągu kilku miesięcy ukaże się publikacja kompilująca wszystkie wystąpienia.

* Autorka jest Sędzią Sądu Rejonowego Poznań Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, wiceprezeską MEDEL (Europejscy Sędziowie dla Demokracji i Wolności).

¹ Pełny zapis konferencji (https://www.youtube.com/watch?v=1ReyQny­KhbU).

² Https://rm.coe.int/16807473ef.

³ Https://rm.coe.int/168074825f.

⁴ Https://www.kwartalnikiustitia.pl/wykonanie-wyroku-etpcz-w-sprawie-gudmundur-andri-astradsson-przeciwko-islandii,11871/2.

⁵ Https://www.kwartalnikiustitia.pl/trzeba-walczyc-o-wartosci-one-w-koncu-zwyciezawywiad-z-yavuzem-aydinem-tureckim-sedzia-obecnie-uchodzca-laureatem-specjalnej-nagrody-spp-iustitia-w-kategorii-prawnik-wrec,11874.