Sprawozdanie z konferencji „Udział czynnika obywatelskiego w wymiarze sprawiedliwości” Warszawa, 23.4.2018 r.

Swój pogląd wyraził również dr Piotr Rylski (Uniwersytet Warszawski, Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego), który zauważył, że w systemach prawnych państw, w których sędziowie społeczni funkcjonują najefektywniej, elementarne zadanie udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości polega na wspieraniu sędziów zawodowych specjalistyczną wiedzą. Zdaniem P. Rylskiego, to ta funkcja powinna być punktem wyjścia do dalszych rozważań na temat zwiększania roli obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w Polsce.

SSO Piotr Gąciarek (Sąd Okręgowy w Warszawie, SSP „Iustitia”) zwrócił uwagę uczestników konferencji na niebagatelne znaczenie kolegialnych składów podczas przeprowadzania postępowania dowodowego. Zdaniem sędziego P. Gąciarka, polski system prawny i organizacja postępowania sądowego, w którym sędzia przeprowadza dowody, pilnuje porządku na sali oraz czuwa nad protokołem, wymaga kolegialności składów orzekających celem jak najrzetelniejszego i pełnego rozpoznania sprawy z uwzględnieniem wszelkich czynników, które mogą mieć znaczenie dla mającego zapaść rozstrzygnięcia.

Temat drugiego panelu merytorycznego stanowiła instytucja sędziów pokoju w ujęciu prawnoporównawczym. Moderatorem panelu była prof. Elwira Marszałkowska-Krześ (Uniwersytet Wrocławski), która wprowadzając uczestników konferencji w problematykę będącą przedmiotem panelu, nakreśliła historię funkcjonowania sędziów pokoju w Polsce.

Wystąpienie dr Katarzyny Gajdy-Roszczynialskiej (Uniwersytet Śląski, SSP „Iustitia”, członek SKK) poruszyło problematykę braku rzeczywistej legitymizacji władzy sądowniczej, który zdaniem sędzi K. Gajdy-Roszczynialskiej, jest przyczyną kryzysu wymiaru sprawiedliwości. Jako jeden z aspektów systemowego wzmacniania legitymizacji władzy sądowniczej K. Gajda-Roszczynialska wskazała koncepcję teorii reprezentatywności składu osobowego sądu, która nabiera szczególnego znaczenia w kontekście rozważań nad wprowadzeniem do porządku prawnego instytucji sędziego pokoju. Teoria ta opiera się na założeniu, że skład osobowy sądu powinien odpowiadać strukturze społecznej i konkretnym cechom populacji, w otoczeniu której skład ten działa. Zdaniem panelistki, wprowadzenie sędziów pokoju w oparciu o koncepcję teorii reprezentatywności składu osobowego sądu, umożliwi pełną identyfikację rzeczywistego interesu jednostki. Sędzia podniosła, że wprowadzenie instytucji sędziów pokoju do porządku prawnego przyczyniłoby się do wzrostu zaufania obywateli do sądów, rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i zwiększenia świadomości prawnej społeczeństwa poprzez wzięcie współodpowiedzialności za sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. W aspekcie legitymizacji wprowadzenia sędziów pokoju do systemu prawnego K. Gajda-Roszczynialska zwróciła uwagę na wyrok TK z 27.2.2018 r. wydany w sprawie C-64/16, który tworzy test sześciu warunków praworządnego sądu w rozumieniu prawa europejskiego. Warunki te pozwalają ocenić, czy dany organ państwa członkowskiego UE jest sądem zapewniającym gwarancję praw i wolności obywatelskich na gruncie m.in. art. 47 Karty praw podstawowych UE. K. Gajda-Roszczynialska omówiła również modele funkcjonowania sędziów pokoju we współczesnych systemach prawnych, wskazując przy tym na najistotniejsze ich podobieństwa i ­różnice.

Prof. Maria Luisa Villamarin Lopez (Universidad Complutense de Madrid) w swoim wystąpieniu przedstawiła zasady funkcjonowania instytucji sędziów pokoju w hiszpańskim systemie prawnym, wskazując, że urząd ten cechuje się kadencyjnością, a ich jurysdykcja ograniczona jest m.in. do drobnych spraw cywilnych o niewielkiej wartości przedmiotu sporu. Jako że hiszpańscy sędziowie pokoju są częścią wymiaru sprawiedliwości, pewne prawa i gwarancje zapewnia im ustawa zasadnicza stanowiąca m.in. o ich niezależności, nienaruszalności ich kadencji oraz ­prawie do wynagrodzenia. Zdaniem prof. M.L. Lopez obecny kształt instytucji sędziego pokoju w Hiszpanii nie jest w pełni zgodny z hiszpańską konstytucją i wymaga reformy przede wszystkim w zakresie kryteriów i zasad wyboru sędziów pokoju, systemu ich szkoleń oraz udzielenia im wsparcia administracyjnego.

Cristina Cabrita Alves de Silva, pełniąca urząd sędziego pokoju w Portugalii, przedstawiła instytucje sądów pokoju funkcjonujących na gruncie prawa portugalskiego na tle organizacji wymiaru sprawiedliwości w Portugalii i jej ram konstytucyjnych. Sądy pokoju, wprowadzone do portugalskiego porządku prawnego ustawą z 2001 r., miały na celu zredukowanie liczby spraw rozpoznawanych przez „tradycyjne” sądy oraz przyspieszenie wydawania rozstrzygnięć. Prelegentka wskazała, że ustawa o sądach pokoju stawia kandydatom na sędziów pokoju wymóg posiadania wyższego wykształcenia prawniczego, niekaralności czy przekroczenia 30 r.ż. Droga do pełnienia urzędu sędziego pokoju w Portugalii wiedzie przez ­otwarty konkurs składający się z kilku etapów (m.in. test umiejętności, test psychologiczny, kurs przygotowawczy, egzamin pisemny, staż u sędziego pokoju). Jurysdykcja portugalskich sędziów pokoju ogranicza się m.in. do orzekania w sprawach cywilnych określonego rodzaju, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza określonej kwoty. Panelistka zwróciła również uwagę uczestników konferencji na problemy dotyczące funkcjonowania sędziów pokoju w Portugalii, a związane przede wszystkim z wątpliwą legitymizacją sędziów pokoju w portugalskiej konstytucji, ich nieprofesjonalnym charakterem oraz brakiem ich działania na terytorium całego państwa, co może uzasadniać zarzuty pogwałcenia zasady równości obywateli.

Anna Bicz (Uniwersytet Śląski) omówiła modele instytucji sędziów pokoju funkcjonujące w Europie, uwzględniając specyfikę rozwiązań zastosowanych w wybranych systemach prawnych. Następnie mgr A. Bicz zreferowała wzorce sprawowania nadzoru nad sędziami pokoju na płaszczyźnie judykacyjnej oraz administracyjnej. Jak zauważyła, nadzór judykacyjny nad sędziami pokoju jest w Europie silnie zróżnicowany – począwszy od całkowitego wyłączenia ścieżki odwoławczej od rozstrzygnięć wydanych przez sędziów pokoju, co miało miejsce we Francji, a obecnie funkcjonuje w Hiszpanii, do możliwości zaskarżenia wszelkich orzeczeń wydanych przez sędziów pokoju. Analizując poczynione rozważania w kontekście możliwości wprowadzenia instytucji sędziów pokoju do polskiego porządku Prawnego, A. Bicz zaznaczyła, że biorąc pod uwagę art. 176 ust. 1 Konstytucji RP, konieczne jest stworzenie ścieżki odwoławczej od orzeczeń wydawanych przez sądy pokoju, a z daleko posuniętą ostrożnością powinien być brany pod uwagę brak dopuszczalności procesu odwoławczego lub uzależnienie go od wartości przedmiotu sporu, co ma miejsce np. w Belgii, w której kwotowy próg dopuszczalności zaskarżenia rozstrzygnięcia sędziego pokoju jest systematycznie podnoszony przez belgijskiego ustawodawcę.