Sprawy o uznanie za zmarłego w przypadku ofiar II wojny światowej – w poszukiwaniu nowego podejścia

Podsumowanie – uznanie za zmarłego jako narzędzie kształtowania polskiej polityki historycznej i przeciwdziałania negacjonizmowi

Jak wspomnieliśmy, sprawy o uznanie za zmarłych ofiar okresu II wojny światowej mają wymiar zarówno indywidulany, jak i lokalny, regionalny ale też w zakresie interpretacji poszczególnych wydarzeń historycznych – często międzynarodowy. Obecnie jesteśmy świadkami aktywnego wykorzystywania interpretacji wydarzeń historycznych do kształtowania polityki krajowej i międzynarodowej. Przykładowo, prezydent Iranu Mahmoud Ahmadineżad nazywał Holokaust mitem i uznał, że nie wierzy w śmierć 6 milionów Żydów w czasie II wojny światowej²⁹. Do dzisiaj – poprzez nieupublicznienie szczegółowej dokumentacji ofiar Zbrodni Katyńskiej – neguje się lub umniejsza skalę tej Zbrodni (np. poprzez utajnienie tzw. Listy Białoruskiej). W sytuacji ograniczeń dostępu do dokumentów, przekaz rodzinny potomków oraz krewnych ofiar tego okresu ma szczególny wymiar symboliczny i państwowy. Realizacja spraw, o których piszemy na gruncie rozszerzającej interpretacji interesu prawnego, ma więc znaczenie historyczne również dla realizacji dyspozycji wynikającej z Preambuły do ustawy zasadniczej, w której Konstytucję ustanawia się „nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku…”³⁰. Obywatele II Rzeczypospolitej Polskiej mają prawo do czci zarówno w wymiarze indywidualnym przez ich potomków i krewnych, jak i w wymiarze państwowym, niepodległego państwa polskiego – troszczącego się o pamięć o okolicznościach ich śmierci.

Środkiem do upowszechnienia wiedzy o obywatelach Rzeczypospolitej Polskiej, będących ofiarami II wojny światowej może być usprawniony proces o uznanie za zmarłych, którego dylematy i sposoby ich rozwiązania wskazaliśmy w artykule.

Cases for recognition of the deceased in case of WWII victims – finding a new approach

The main purpose of the article is to present a proposal for an extended interpretation of the legal interest of the applicant for recognition of the deceased in case of World War II victims. Additional purposes of the artice are: analysis of selected dilemmas related to the interpretation of applicants’ rights during the case, presentation of potential benefits for the public sphere in the application of the broader interpretation of legal interest, and indication of several recommendations de lege ferenda.

Key words: recognition of the deceased, proceedings for recognition of the deceased, legal interest, II World War

* Autor jest doktorantem w Katedrze Postępowania Cywilnego I Uniwersytetu Łódzkiego i asesorem sądowym w Sądzie Rejonowym dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie, ORCID: 0000-0003-2256-4096.

** Autor jest politologiem i audytorem, współpracuje z Zespołem ds. Prawa Cywilnego SSP IUSTITIA. ORCID: 0000-0001-6587-4372.

¹ T.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1947 ze zm.

² Ustawa z 24.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1681).

³ S. Grzybowski, System prawa cywilnego. Część ogólna, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 314.

⁴ R. Longchamps de Berier, Wstęp do nauki prawa cywilnego, Lublin 1922, s. 100.

⁵ K. Flaga-Gieruszyńska, Postępowanie sądowe w sprawach o uznanie za zmarłego – wybrane zagadnienia (w:) J. Gołaczyński, J. Mazurkiewicz, J. Turłukowski, D. Karkut (red.), Non omnis moriar – Osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka. Zagadnienia wybrane, Wrocław 2015, s. 246.

⁶ K. Mularski, Instytucja uznania za zmarłego na tle historycznym. Zarys problematyki, Ius Novum, Nr 1/2007, s. 133.

⁷ W praktyce spraw, o których będziemy pisać w niniejszym opracowaniu, ów brak podstawy wynikać będzie przede wszystkim z faktu, że ostatnim miejscem zamieszkania zaginionego jest obszar nieznajdujący się obecnie na terytorium RP, lecz będący w jej granicach przed 1945 r.

⁸ Dotyczy to sytuacji, gdy np. wnioskodawca nie zamieszkuje na terytorium RP.

⁹ K. Korzan, Postępowanie nieprocesowe – część szczegółowa, Katowice 1983, s. 117; A. Bartosiewicz, Postępowanie o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu, Warszawa 2007, s. 121.

¹⁰ P. Wojciechowski, Ofiary drugiej wojny światowej w powiecie kluczborskim na Opolszczyźnie w świetle akt spraw uznania za zmarłego, Zasób Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 1/2008, s. 69.

¹¹ Ustawa z 11.8.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 1491).

¹² Np. M. Wolynn, Nie zaczęło się od ciebie. Jak dziedziczona trauma wpływa na to, kim jesteśmy i jak zakończyć ten proces, Warszawa 2021, J. Gitta, H. Can Genderen, L. Seebauer, Emocjonalne pułapki przeszłości, Sopot 2020.

¹³ M. Weiss i S. Weiss zaproponowali rozróżnienie pomiędzy dwoma rodzajami transmisji traumy: transmisją bezpośrednią (zwaną również transpozycją) oraz transmisją pośrednią. Kwestie te mają zdaniem autorów istotne konsekwencje kliniczne. Autorzy przywołują koncepcje Kestenberga oraz Kogana, według których drugie pokolenie jest zanurzone w traumie swoich rodziców, w wyniku procesu transpozycji traumy. Oznacza to proces, w którym członkowie drugiego pokolenia przeżywają aspekty traumy swoich rodziców tak, jakby były one ich własnymi, zob.: M. Weiss, S. Weiss, Second Generation to Holocaust Survivors: Enhanced Differentiation of Trauma Transmission, American Journal Of Psychotherapy, vol. 54, No. 3/2000, s. 372.

¹⁴ Np. Z. Solomon, Transgenerational Effects of the Holocaust, The Israeli Research Perspective, (w:) Y. Danieli (ed.), International Handbook of Multigenerational Legacies of Trauma, Ney York 1998.

¹⁵ Specyfika Trzeciego Pokolenia opisana została m.in., (w:) D. Bar-On, Fear and Hope, Three Generations of the Holocaust, Harvard 1998; H. Starman, Generations of Trauma: Victimhood and the Perpetuation of Abuse in Holocaust Survivors, History and Anthropology 17, no. 4/2006, s. 327–338.

¹⁶ K. Łagojda, Ofiary Katynia na wokandzie, Pamięć.pl – Biuletyn IPN, Nr 2/2015, s. 27–29.

¹⁷ Zob. np. orzeczenie SN z 6.6.1950 r., KrC 212/50.

¹⁸ J. Gudowski (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom IV. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające, Warszawa 2016, s. 157; T. Patryk (w:) O.M. Piaskowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie nieprocesowe. Postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt. Postępowania zabezpieczające. Komentarz, Warszawa 2022, s. 106; P. Osowy (w:) T. Szanciło (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz. Art. 506-1217, Warszawa 2019, s. 53.

¹⁹ Zo. np. A. Szpunar, O ochronie pamięci osoby zmarłej, „Palestra” 7–8/1984, s. 1.

²⁰ Zob. np. wyrok SN z 31.3 1980 r., II CR 88/80; wyrok SN z 9.12.2011 r., III CSK 106/11 i wiele innych.

²¹ Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r., zmieniona następnie Protokołami Nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem Nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284).

²² Zob. np. decyzja ETPCz z 7.7.1989 r. w sprawie Gaskin, skarga Nr 10454/83.

²³ M. Krawczyk, Uznanie za zmarłego, Zeszyty Naukowe Akademii Podlaskiej w Siedlcach, Nr 86/2010, s. 200.

²⁴ Ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 94 ze zm.).

²⁵ Dekret z 29.8.1945 r. – Prawo osobowe (Dz.U. z 1945 r. Nr 40, poz. 223 ze zm.).

²⁶ P. Wojciechowski, op. cit., s. 83.

²⁷ W tym zakresie przypomnieć można choćby odbiór społeczny ustanawiania dla ponad 100-letnich zaginionych – przedwojennych właścicieli tzw. „gruntów warszawskich” – kuratorów.

²⁸ Autorzy mają świadomość, że termin „likwidacja” jest tłumaczeniem dokumentów okupacyjnych i może on powodować depersonifikację ofiar. Z tego względu, w pierwszej kolejności piszemy o zagładzie, a następnie w celu konkretyzacji wydarzenia historycznego o opisanej w historiografii „likwidacji”. Por.: Zbigniew Nosowski (za Bogdanem Białkiem), To nie była likwidacja getta, artykuł on-line, sierpień 2021, https://wiez.pl/2021/08/19/to-nie-byla-likwidacja-getta/ dostęp: 5.12.2021 r.

²⁹ A. Bieńczyk-Missala, Przyczyny i konsekwencje negacjonizmu, (w:) P. Grzybek (red.), Odpowiedzialność za negowanie zbrodni międzynarodowych, Warszawa 2020, s. 21.

³⁰ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).