Status prawny osoby formalnie powołanej na urząd sędziego na skutek rekomendacji udzielonej przez Krajową Radę Sądownictwa w obecnym składzie – uwagi na tle wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 19.11.2019 r. oraz orzeczeń Sądu Najwyższego będących konsekwencją tego rozstrzygnięcia1
6.3. Należy podzielić, co do zasady, przywołane wcześniej, utrwalone stanowisko68, że działania Prezydenta RP podejmowane przy powoływaniu sędziów nie podlegają kognicji sądów administracyjnych69. Gdy chodzi zaś o instrumenty, które stoją do dyspozycji w ramach procedury cywilnej i karnej, można wyróżnić takie, które są aktualne na gruncie postępowania toczącego się przed sądem, w którego składzie orzeka „sędzia” powołany w rozważanej wadliwej procedurze nominacyjnej, oraz takie, którymi można się posłużyć, wszczynając odrębną sprawę, z ewentualnym wnioskiem o zawieszenie innego, toczącego się postępowania.
6.3.1. W ramach pierwszej z tak wyróżnionych grup można wskazać:
1) wniosek o wyłączenie sędziego, składany już w I instancji na podstawie art. 49 KPC oraz art. 41 § 1 KPK70, jako element realizacji prawa do sądu zagwarantowanego w art. 45 Konstytucji RP oraz w art. 6 EKPCz;
2) w apelacji w postępowaniu cywilnym oraz w środku odwoławczym wnoszonym na podstawie KPK:
a) podniesienie zarzutu nieważności postępowania cywilnego (art. 379 pkt 4 KPC) oraz zarzutu znajdującego oparcie w art. 439 § 1 KPK;
b) zamieszczenie wniosku o przedstawienie zagadnienia prawnego związanego ze statusem „sędziego” orzekającego w I instancji Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 KPC oraz art. 441 § 1 KPK;
3) w wypadku orzeczenia prawomocnego:
a) zamieszczenie w skardze kasacyjnej wnoszonej w postępowaniu cywilnym wniosku o przyjęcie do rozpoznania z powołaniem się na nieważność postępowania (art. 3989 § 1 KPC w zw. z art. 379 pkt 4 KPC);
b) skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4241 § 2 KPC) z powołaniem się na to, że niezgodność z prawem wynika z naruszenia konstytucyjnego prawa do sądu;
c) wznowienie postępowania na podstawie art. 401 pkt 1 KPC ze wskazaniem jako podstawy wznowienia okoliczności, że w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona;
d) wniesienie na podstawie art. 523 § 1 KPK kasacji z powodu uchybień wymienionych w art. 439 KPK;
e) wniesienie skargi na wyrok sądu odwoławczego na podstawie art. 539a § 1 KPK w zw. z art. 439 § 1 KPK;
f) wystąpienie z wnioskiem o wznowienie postępowania karnego na podstawie art. 540 § 3 KPK.
6.3.2. Jeżeli chodzi o samodzielne postępowania, w których może dojść do zakwestionowania statusu sędziego, w grę wchodzi:
a) wytoczenie powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku służbowego sędziego;
b) powództwo o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa unijnego.
Ramy artykułu nie pozwalają na szersze omówienie wszystkich wymienionych środków; w związku z tym następne uwagi poświęcam wybranym kwestiom związanym z wytoczeniem powództwa przewidzianego w art. 189 KPC oraz powództwa o odszkodowanie za naruszenie prawa unijnego, jako zagadnieniom stosunkowo rzadziej poruszanym w omawianym kontekście.
W wypadku powództwa o ustalenie, że dana osoba powołana na urząd sędziego na skutek rekomendacji udzielonej przez KRS w obecnym składzie nie pozostaje w stosunku służbowym sędziego danego sądu (wszak powołanie następuje na konkretne stanowisko), wytoczonego np. przez stronę (uczestnika) innego postępowania, jako kluczowe jawi się zagadnienie dopuszczalności drogi sądowej. W tym zakresie podstawowe znaczenie ma nawiązanie do utrwalonego rozróżnienia mandatu sędziego, a więc stosunku ustrojowego, wynikającego z powierzenia i sprawowania urzędu wraz z częścią władzy publicznej71, oraz stosunku służbowego wiążącego sędziego z danym sądem (zasadności tego rozróżnienia nie podważa istnienie określonych powiązań między tymi dwoma stosunkami). O ile bowiem, jak uznał SN w cytowanym już postanowieniu z 5.11.2009 r. (I CSK 16/09), nie przewiduje się drogi sądowej dla ustalenia istnienia czy nieistnienia mandatu sędziego, a więc stosunku ustrojowego, wynikającego z powierzenia i sprawowania urzędu72, o tyle spory z zakresu stosunku służbowego, w tym polegające na ustalaniu jego istnienia bądź nieistnienia, jako sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, są rozpoznawane w postępowaniu cywilnym z zakresu prawa pracy73. W najnowszym orzecznictwie, w postanowieniach z 15.1.2020 r. (III PO 8/18 oraz III PO 9/18)74, Sąd Najwyższy uznał, że sprawa ta (o ustalenie, że stosunek służbowy sędziego w stanie czynnym, istniejący w dniu 3.7.2018 r. między powodem – sędzią SN a pozwanym Sądem Najwyższym, z dniem 4.7.2018 r. nie uległ przekształceniu w stosunek służbowy sędziego w stanie spoczynku) jest sprawą ze stosunku pracy rozumianą jako ustalenie zatrudnienia, a do rozpoznania zgłoszonego w niej wniosku o zabezpieczenie powództwa oraz wniosku prokuratora o wydanie postanowienia o umorzeniu postępowania właściwy jest sąd rejonowy. Przytoczone rozstrzygnięcie, stanowiące wyraz kontynuacji stanowiska wyrażonego w postanowieniu z 5.11.2009 r. (I CSK 16/09), potwierdza przysługiwanie drogi sądowej w razie wytoczenia powództwa o „pozytywne” ustalenie stosunku zatrudnienia; nie ma żadnych podstaw do odmiennego zapatrywania w wypadku „negatywnego” powództwa o ustalenie, a więc – jak w rozważanych okolicznościach – o ustalenie nieistnienia stosunku służbowego sędziego.