Test sześciu warunków unijnego standardu pojęcia „sądu” a polski wymiar sprawiedliwości – rozważania na kanwie wyroku TSUE z 27.2.2018 r. w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses*

W poszukiwaniu pojęcia „sądu” europejskiego – uwarunkowaniu testu sześciu warunków

Dopuszczalność poszukiwania ogólnego pojęcia sądu europejskiego nie może abstrahować od zasad: praworządności, autonomii proceduralnej i organizacyjnej (instytucjonalnej) państw członkowskich czy prawa do skutecznego środka prawnego powiązanego z systemem udzielanej ochrony prawnej.

1. Zasada praworządności a standard pojęcia „sądu”

Analizowane orzeczenie jest przełomowe zarówno z punktu widzenia ustrojowego, jak i procesowego, a także wprowadza nową jakość w dyskusji o praworządności. Stwierdzając, że Unia jest Unią prawa, ale jest oparta także na sprawiedliwości oraz wspólnych wartościach, Trybunał wprost opowiada się nie tylko za zasadą praworządności w węższym, normatywnym sensie jako zasadą legalizmu, rozumianą jako zasadą działania instytucji publicznych, zgodnie z którą instytucje te mogą działać wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych im przez normy prawne. Odnosząc się do wspólnych wartości europejskich, uznaje równocześnie, że organ powinien działać zgodnie z szerszym systemem aksjologicznym i celami danego społeczeństwa (szczególnie spełniać wymogi sprawiedliwości). Biorąc pod uwagę powyższe, należy przyjąć, że system władzy – np. Unii Europejskiej – jest nie tylko oparty na prawie, ale i prawu podporządkowany. Unia stanowi zatem nie tylko określony w sensie legalistycznym system prawny, ale system prawny, w którym praworządne sądy krajowe jako sądy europejskie stoją na straży wspólnych wartości i ochrony praw obywateli. Powinny zagwarantować również przestrzeganie wartości europejskich. Nie ma wolności bez praworządności.

2. Udzielanie ochrony prawnej i prawo do skutecznego środka prawnego, a standard pojęcia „sądu”

Istotną wartością jest to, że analizowane rozstrzygnięcie przede wszystkim wiąże wprost konieczność znalezienia ogólnego modelu wymiaru sprawiedliwości z kwestią udzielania ochrony prawnej obywatelom i prawa do skutecznego środka prawnego w kontekście zasady wzajemnego zaufania. Przełomowe jest szerokie i kontekstowe spojrzenie na pojęcie sądu względem władzy ustawodawczej i wykonawczej (czy też inaczej władzy politycznej)²⁰, co jest niezbędne do zapewniania właściwego access to justice. W kontekście analizowanego zagadnienia konieczne jest omówienie i zakresowe określenie prawa do sądu w aspekcie funkcji władzy sądowniczej do wymierzania sprawiedliwości. Prawo do sądu jest wyrażone w aktach prawa międzynarodowego w szczególności w art. 6 ust. 1 EKPCz czy art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16.12.1966 r.²¹ Z kolei, na płaszczyźnie europejskiej zagadnienie prawa do sądu i prawa do skutecznego środka prawnego musi być rozważane w odniesieniu do pojęcia access to justice. Istotę i granice pojęcia access to justice wyznaczają: zasada skutecznej ochrony prawnej i sądowej, wywodzone z zasady efektywności prawa unijnego, przy zachowaniu w coraz bardziej dyskusyjnym zakresie zasady autonomii proceduralnej i organizacyjnej (instytucjonalnej) państw członkowskich²². W piśmiennictwie pojęcie access to justice występuje w różnych znaczeniach, w szczególności oznacza prawo podmiotowe jednostki do wniesienia sprawy do sądu i uzyskania wyroku sądowego przed niezależnym wymiarem sprawiedliwości, możliwość rozwiązania sporu za pomocą alternatywnych metod rozwiązywania sporów, czy także możliwość skorzystania z pomocy sądowej²³. Właśnie w tym kontekście TSUE uznał, że istnieje konieczność stworzenia generalnego testu mającego określić, czy mamy do czynienia z sądem w rozumieniu europejskim, tak aby zapewnić odpowiedni access to justice przed sądami krajowymi. W orzecznictwie TSUE akcentuje się, że zapewnienie odpowiedniego access to justice stanowi jeden ze wstępnych warunków zagwarantowania efektywności funkcjonowania europejskiego porządku prawnego. Skuteczność prawa wspólnotowego leży u podstaw koncepcji rozszerzającej zagadnienie access to justice na poziom krajowy²⁴. Pojęcie access to justice zostało dookreślone poprzez ustanowienie w art. 47 KPP prawa do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu (the right to valid remedy and to a fair trial)²⁵. Uregulowanie zawarte w art. 47 KPP wyraża przede wszystkim zasadę skutecznej ochrony²⁶. Novum analizowanego orzeczenia jest natomiast przeniesienie tego zagadnienia na płaszczyznę art. 19 ust. 1 ak. 2 TUE.

Z pojęciem access to justice nieodłącznie związane jest prawo do skutecznego środka prawnego, które zostało wywiedzione przez orzecznictwo TSUE z postanowień Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Obywatela, a także wcześniej było statuowane w poszczególnych aktach prawa wspólnotowego. Analogicznie prawo do skutecznego środka prawnego poza tym, że jest ujęte w art. 47 KPP, jest respektowane w porządku unijnym przez akcesję do postanowień EKPCz oraz jako prawo podstawowe – zasada ogólna prawa unijnego. Trybunał wielokrotnie podkreślał, że prawo do skutecznego środka prawnego (the right to valid remedy) jest prawem podstawowym i jest chronione m.in. na podstawie art. 6, a przede wszystkim art. 13 EKPCz²⁷. Prawo do rzetelnego procesu sądowego, wynikające w szczególności z art. 6 ust. 1 EKPCz, stanowi prawo podstawowe, które Unia Europejska przestrzega jako zasadę ogólną, zgodnie z art. 6 ust. 2 TUE²⁸. Stanowi ono ogólną zasadę prawa wspólnotowego, która jest inspirowana prawami podstawowymi²⁹. Akcentowano także, że prawo to, jako ogólna zasada prawa wspólnotowego, stanowi część pierwotnego prawa wspólnotowego i wiąże bezpośrednio państwa członkowskie. Musi być zatem respektowane we wszystkich postępowaniach przez wszystkie organy orzekające³⁰. Prawo do skutecznego środka prawnego jest pojęciem prawa unijnego, które nie posiada wprost definicji legalnej. Podkreślić należy, iż art. 47 ak. 1 i 2 KPP, gwarantują odpowiednio prawo do „skutecznego środka prawnego”, a zatem nie tylko środka proceduralnego (ust. 1) oraz prawo do rzetelnej procedury sądowej, zwane tu prawem (dostępu) do sądu. Pojęcie to jest szersze od art. 6 i 13 EKPCz. Pojęcie to powinno być interpretowane przy uwzględnieniu zasad prawa unijnego, przy czym powinno podlegać w całej Unii Europejskiej autonomicznej i jednolitej wykładni³¹. Ta jednolitość interpretacji daje asumpt aksjologiczny do przyjęcia przez TSUE w omawianym orzeczeniu jednolitego standardu krajowego sądu, przed którym realizowane jest to prawo w obszarze europejskim, a w dalszej mierze do przyjęcia ogólnych kryteriów służących do oceny tego, czy dany organ jest sądem europejskim. Jest tak również dlatego, że prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem, w określonym przez prawo unijne zakresie, dotyczy sądów państw członkowskich jako sądów europejskich³². W analizowanym orzeczeniu TSUE potwierdza, że unormowanie art. 47 KPP musi być odczytywane łącznie z art. 19 ust. 1 ak. 2 TUE, który określa m.in. obowiązek państw członkowskich do ustanowienia „środków” niezbędnych zapewnieniu skutecznej ochrony sądowej i tworząc ogólny standard, a jego ocenę przypisać do TSUE. W tym miejscu podkreślić należy jedynie, że tradycyjnie przyjmowano, że art. 47 KPP umożliwia jedynie kontrolę powiązaną z pytaniem prejudycjalnym, z kolei nowatorskie podejście i połączenie tego z art. 19 ust. 1 ak. 2 TUE umożliwia nową interpretację zasady autonomii organizacyjnej i utworzenie ogólnego i abstrakcyjnego wzorca³³. Ochrona sądowa udzielana przez państwa europejskie powinna być skuteczna, zaś wszelkie ingerencje władzy ustawodawczej czy też wykonawczej ubezskuteczniające to prawo powinny zostać uznane za niedozwolone. Zatem przy przyjętej przez TSUE konstrukcji prawo do skutecznego środka prawnego zostało powiązane bezpośrednio z art. 19 ust. 1 ak. 2 TUE³⁴.