Rewolucja cyfrowa w sądownictwie – przegląd obszarów i narzędzi wzmacniania efektywności wymiaru sprawiedliwości
Autor poświęca niniejszy artykuł pamięci Matki
– mec. Anny Małeckiej-Tepicht (1945–2019).
Celem niniejszego artykułu jest przeanalizowanie czynników wpływających na efektywność organizacyjną wymiaru sprawiedliwości z wykorzystaniem rozwiązań informatycznych. W pierwszej części artykułu zostanie omówione zagadnienie relacji ładu informatycznego do ładu organizacyjnego w wymiarze sprawiedliwości. Następnie autor zaprezentuje wybrane rozwiązania międzynarodowe oraz na tym tle przedstawi możliwe rozwiązania o charakterze doraźnym w polskim wymiarze sprawiedliwości. Artykuł zakończy ilustracja rekomendowanych rozwiązań docelowych, które na trwałe powinny zwiększyć efektywność realizacji usług publicznych w omawianym obszarze.
Ład organizacyjny oraz ład informatyczny
Spadającej dynamice opanowania wpływu spraw sądowych należy się przyjrzeć od nowa – z perspektywy narzędzi, które tworzą ład organizacyjny (ang. governance) oraz ład informatyczny (ang. IT governance). Zarówno procedury jak i środowisko pracy jednostek wymiaru sprawiedliwości mają wpływ na efektywność końcową. Pracom legislacyjnym muszą towarzyszyć istotne zmiany w zakresie sposobu codziennej pracy, bez ustępstw dla takich atrybutów sprawowania wymiaru sprawiedliwości jak równość, dostępność i jawność.
Dotychczasowa perspektywa dywersyfikacji narzędzi nadzoru oraz operowanie prostymi wskaźnikami efektywności sądów jest drogą, która była i jest nieskuteczna. Oprócz kryzysów: efektywnościowego oraz politycznego, wymiar sprawiedliwości mierzy się z kryzysem związanym z epidemią koronawirusa. Te trzy czynniki prowadzą do zapaści i przy braku radykalnych zmian w zakresie ładu organizacyjnego oraz informatycznego wyjście z zapaści będzie pracą na długie lata, bez perspektywy określonych w najbliższym czasie realnych sukcesów.
Priorytetem powinny się stać inicjatywy w obszarze informatyzacji. Zarówno te duże – ważne dla interesariuszy wymiaru sprawiedliwości w całym kraju – jak i mniejsze – dla poszczególnych sądów. W dalszej części artykułu przedstawiony został przegląd wybranych obszarów, w których możliwe jest pilne wykorzystanie rozwiązań informatycznych o charakterze tymczasowym oraz pomysły nad rozwiązaniami docelowymi.
Przykłady rozwiązań międzynarodowych
Na wydatki w obszarze informatyzacji należy patrzeć przez pryzmat korzyści interesariuszy, a nie kosztów, które towarzyszą każdej transformacji cyfrowej. Nie oznacza to oczywiście, żeby zignorować zagadnienia efektywności kosztowej wydatków publicznych. Chodzi jednak o to, żeby domniemywać korzyść efektów skali w digitalizowanych procesach wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Nakłady na informatyzację sądownictwa nie zwracają się w postaci wpływów do budżetu, ale w ilości i jakości realizacji spraw. Grupa robocza usług wewnętrznych w ramach inicjatywy Jakości Administracji Publicznej oraz Innowacji Komisji Europejskiej wypracowała szereg narzędzi dla praktyków m.in. w obszarze jakości systemów sądownictwa. Do przykładowych narzędzi wzmacniających jakość usług wymiaru sprawiedliwości uznano m.in. niżej wymienione dobre praktyki.
Rozwiązanie łotewskie, gdzie przyjazny dla użytkownika portal wymiaru sprawiedliwości obejmuje takie e-usługi jak:
• składanie spraw on-line do sądów wraz z aktami spraw;
• wypełnianie i przesyłanie elektronicznych formularzy on-line;
• kalkulator umożliwiający obliczenie opłat sądowych;
• monitorowanie statusu spraw;
• kalendarz pokazujący dostępność adwokatów i prokuratorów w celu zmniejszenia liczby odroczonych rozpraw1.
Rozwiązanie estońskie jest porównywalne do koncepcji Centralnego Systemu Sądowego CaSuS i obejmuje tzw. hurtownię danych referencyjnych (nazwaną e-plikiem), dzięki której:
• eliminowane jest wielokrotne wprowadzanie tych samych danych (tzw. eliminacja nadmiarowości);
• możliwe jest centralne przechowywanie plików;
• korzystają z nich użytkownicy końcowi z różnych grup, np. pracownicy różnych podmiotów w wymiarze sprawiedliwości – np. zarówno sędziowie, jak również pracownicy administracyjni, księgowość czy controlling;
• dostępne są statystyki zarówno szczegółowe, jak i skonsolidowane;
• zapewniony jest szybszy i lepszy dostęp do danych i wymiaru sprawiedliwości;
• wzrasta jakość przetwarzanych w wymiarze sprawiedliwości danych;
• jest bezpieczniejszy i bardziej wiarygodny niż, systemy papierowe2.
Istnieje wiele systemów informatycznych, wpływających na wymiar sprawiedliwości. Są one jednak od siebie rozdzielone. W większości systemy te nie są połączone z innymi systemami, z których korzystają pracownicy wymiaru sprawiedliwości i strony postępowań. Konieczne jest wykorzystanie szans, jakie daje interoperacyjność3. Cecha ta oznacza możliwości komunikowania się i wymiany danych, dokumentów i informacji pomiędzy co najmniej dwoma systemami. Interoperacyjność jest znana dostawcom rozwiązań IT, jednak wymaga nakładów i współpracy podmiotów, które „na co dzień” ze sobą konkurują. Są jednak znane przykłady usług realizowanych na rzecz sektora publicznego, gdzie firmy IT realizowały przedsięwzięcia integrujące dotychczas rozdzielone od siebie systemy.