Podstawy prawne i tryb postępowania dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów w Republice Litewskiej oraz tendencje w orzecznictwie

Artykuł 109 Konstytucji Republiki Litewskiej stanowi, że wymiar sprawiedliwości w Republice sprawują wyłącznie sądy, a sędziowie i sądy, wymierzając sprawiedliwość, są niezawiśli. Sędziowie przy rozpatrywaniu spraw podlegają tylko ustawie. Działający w Republice Litewskiej system odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów opiera się na tych podstawowych postanowieniach dotyczących organizacji państwa demokratycznego.

Zgodnie z art. 111 Konstytucji sądy Republiki Litewskiej (RL) to Sąd Najwyższy Litwy, Sąd Apelacyjny Litwy, sądy okręgowe i rejonowe. Do rozstrzygania spraw administracyjnych z zakresu prawa pracy, spraw rodzinnych, a także innych spraw mogą zostać, w drodze ustawy, powołane sądy szczególne. Strukturę i kompetencje sądów określa Ustawa o sądach Republiki Litewskiej. Od 1999 r. w państwie zostały ustanowione sądy administracyjne jako sądy szczególne.

Sąd Konstytucyjny RL nie jest wymieniony wśród sądów określonych w art. 111 Konstytucji. Jego kompetencje, sposób funkcjonowania oraz tryb powołania sędziów są określone w odrębnym rozdziale Konstytucji. Odrębna ustawa określa inne kwestie związane z Sądem Konstytucyjnym, w której ustanowiono tryb wykonywania uprawnień tego sądu. Sąd Konstytucyjny, po zbadaniu sprawy sądownictwa konstytucyjnego, orzekł, że jest on organem sądowym, sądem autonomicznym i niezależnym¹.

System prokuratury nie jest częścią systemu sądownictwa lub wymiaru sprawiedliwości, ale status konstytucyjny prokuratury wynika z art. 118 Konstytucji. Umieszczono go w rozdziale zatytułowanym „Sądy”, który reguluje podstawowe funkcje prokuratora, jako urzędnika wszczynającego postępowanie przygotowawcze, kierującego nim i wnoszącego oskarżenie w sprawach karnych, a także w przypadkach przewidzianych w ustawie dotyczących obrony praw i prawnych interesów osób, społeczeństwa i państwa. Rozdział ten określa również strukturę prokuratury oraz procedurę powoływania prokuratora generalnego.

Ogromną rolę dla prawnej regulacji, ustalania i stosowania procedur kwalifikacji sędziów i oceny ich pracy, praktyki stosowania odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów odgrywa orzecznictwo Sądu Konstytucyjnego Litwy.

Orzeczenie Sądu Konstytucyjnego z 10.3.2014 r. zawiera konstytucyjne założenia i warunki odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego. Sąd Konstytucyjny wskazał, że w art. 112 ust. 5 Konstytucji określony jest specjalny organ sędziowski uczestniczący w podejmowaniu decyzji dotyczących kariery sędziów oraz, jak zauważono w postanowieniu Sądu Konstytucyjnego z 9.5.2006 r. w związku z tym, mając uprawnienia do oceny kwalifikacji sędziów, musi również oceniać pracę sędziów w zakresie rozpoznawania spraw w świetle określonych kryteriów, co stanowi ważne założenie dla zapewnienia właściwej działalności sądów. Należy jednak podkreślić, że taka ocena pracy sędziów w zakresie rozpoz­nawania spraw byłaby sprzeczna z Konstytucją, a mianowicie z art. 109 ust. 2, co mogłoby stworzyć warunki do podważenia niezawisłości sędziego i niezależności sądów. Pracę sędziów należy oceniać zgodnie z wcześniej ustalonymi kryteriami, biorąc pod uwagę takie okoliczności, jak zakres pracy określonego sądu, nakład pracy sędziego, złożoność i specyfika spraw, czas trwania, przebieg postępowania.

Sąd Konstytucyjny wyjaśnił, że zgodnie z Konstytucją samorządna władza sądownicza nie może być zbyt scentralizowana, i że ustawodawca ma szerokie uprawnienia dyskrecjonalne w zakresie ustawowego ustanowienia systemu organów samorządowych władzy sądowniczej, uprawnienia do oceny pracy sędziów w zakresie rozpoznawania spraw oraz kwalifikacji sędziów mogą być przyznane również innemu organowi samorządu sądowemu niż ten, o którym mowa w art. 112 ust. 5 Konstytucji.

Zgodnie z taką interpretacją, ustawa o sądach stanowi obecnie, że organy samorządu sądowego składają się z: Walnego Zgromadzenia Sędziów, Rady Sędziów, Komisji ds. Etyki i Dyscypliny Sędziowskiej, Sądu Dyscyplinarnego Sędziów, Komisji ds. Egzaminu na Sędziego, Komisji Konkursowej Kandydatów na Sędziów, Stałej Komisji ds. Oceny Sędziów oraz Komisji ds. Nagród Systemu Sądownictwa ustanowionej na mocy uchwały Walnego Zgromadzenia Sędziów.

Ze wszystkich samorządnych organów tylko Walne Zgromadzenie Sędziów i Rada Sędziów składają się wyłącznie z sędziów. W pozostałych organach samorządowych oprócz sędziów biorą udział również przedstawiciele społeczeństwa, Prezydent Republiki, Przewodniczący Sejmu, Przewodniczący Rady Sędziów, Minister Sprawiedliwości i zrzeszające najwięcej członków publiczne zrzeszenia sędziów i sądów odrębnych. Krajowa Administracja Sądowa mają prawo rekomendować Radzie Sędziów członków do powołania, a w niektórych przypadkach bezpośrednio powołują członków. Członkami tych organów samorządowych nie mogą być członkowie Rady Sędziów. Krajowa Administracja Sądowa to specjalny organ złożony z urzędników państwowych (niebędących sędziami), którego celem jest zapewnienie wsparcia technicznego dla funkcjonowania samorządu sędziowskiego.

Podczas wymierzania sprawiedliwości sędzia musi wykazać się dużą odpowiedzialnością za to w jaki sposób wymierza sprawiedliwość, tj. wykonuje obowiązki nałożone na niego na mocy Konstytucji. Sędzia nie może pod płaszczykiem systemu gwarancji niezawisłości sędziów i niezależności sądów unikać należytego wykonywania swoich obowiązków i w sposób niedbały rozpatrywać sprawy. Zatem konstytucyjna zasada niezawisłości sędziego i niezależności sądów nie oznacza, że sędzia, który nienależycie wykonuje swoje obowiązki (niedbale bada sprawy) lub unika ich wykonywania bez uzasadnionego powodu, nie może podlegać odpowiedzialności dyscyplinarnej.