Biegły językoznawca w systemie kontradyktoryjnym
Artykuł przedstawia zagadnienia związane z pracą biegłego językoznawcy w systemie kontradyktoryjnym Anglii. Omówiona jest rola biegłego oraz uwarunkowania prawne dotyczące biegłych – zarówno te zawarte w zaleceniach oficjalnych, jak i w orzecznictwie – a także ich wpływ na metodologię przygotowywania i przedstawiania ekspertyz. Poruszona jest kwestia zróżnicowanego typu odbiorców ekspertyz i trudności związanych z koniecznością kompleksowego, a jednocześnie przystępnego, przedstawiania wniosków analitycznych niespecjalistom. Omówiony jest też paradygmat biegłego językoznawcy jako przewodnika, tj. takiego uczestnika postępowania, którego rolą jest wskazanie wariantów interpretacyjnych odnośnie dowodowego materiału językowego.
Wstęp
Dynamiczny rozwój lingwistyki kryminalistycznej na przestrzeni ostatnich dwóch dekad nie ominął również Polski. Jednak znacząca część kluczowych tekstów, zarówno tych stricte badawczych, jak i popularnonaukowych publikowana jest w języku angielskim, a ich autorzy to językoznawcy pracujący na co dzień w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Australii. Klasyfikacja typologiczna dziedziny, jej metodyka i terminologia są dziś zatem w istotnej części oparte na kulturze prawnej, rozwiązaniach legislacyjnych i praktyce dowodowej charakteryzujących anglosaskie systemy kontradyktoryjne. Dla dalszego upowszechniania w naszym kraju dokonań i metod lingwistyki kryminalistycznej warto sięgnąć do źródeł i przyjrzeć się bliżej roli biegłego językoznawcy właśnie w tych systemach. Niniejszy artykuł przedstawi wybrane uwarunkowania angielsko-walijskiego systemu prawnego1, w jakich dziedzina rozwijała się na przestrzeni ostatnich lat oraz funkcjonuje obecnie.
W dużym skrócie, w modelu kontradyktoryjnym strony postępowania zbierają i przedstawiają dowody oraz powołują świadków we własnym zakresie. Rola sędziego ograniczona jest do rozstrzygania określonych kwestii procesowo-prawnych, podejmowania decyzji na temat dopuszczalności dowodów i udziału świadków, a także – w sądach pierwszej instancji – do udzielania instrukcji ławie przysięgłych. Pytania zadają świadkom wyłącznie przedstawiciele stron postępowania. Taki rodzaj praktyki procesowej ma oczywiście niebagatelne znaczenie dla postępowania dowodowego z udziałem biegłych; oto metodologicznie rzetelne ekspertyzy prowadzące do – wydawać by się mogło – jednoznacznych wniosków mogą padać ofiarą retorycznych ataków strony przeciwnej, prowadząc w efekcie do sceptycznego owych wniosków przyjęcia przez ławę przysięgłych.
Rola biegłego i typy analiz językoznawczych
W oparciu o precedens w sprawie „Królowa przeciwko Turnerowi”2 opinia biegłego w Anglii może być dopuszczona, jeśli dostarcza sądowi informacje z dużym prawdopodobieństwem wykraczające poza doświadczenie życiowe i wiedzę sędziego bądź członków ławy przysięgłych. Sądy w praktyce rozważają również istotność opinii w stosunku do konkretnych okoliczności sprawy, możliwość rozstrzygnięcia spornej kwestii bez pomocy biegłego oraz poziom jego wiedzy specjalistycznej. Zaskakujący może wydać się fakt, iż w Anglii – ale też w innych anglosaskich systemach prawnych – nie istnieją formalne instrumenty, których celem byłoby potwierdzanie kwalifikacji biegłych. Co prawda w 2008 r. powołano do życia Urząd Regulacji Nauk Kryminalistycznych (ang. Forensic Science Regulator), jednak nie ma on ustawowych uprawnień do sankcjonowania działań ekspertów; jego zadaniem jest opracowywanie i upowszechnianie standardów naukowych, jakie powinno stosować się w systemie sądownictwa karnego.
Zadania przedstawiane biegłemu na etapie procesu sądowego w Anglii można podzielić na trzy grupy3.
1) analiza inkryminującej wypowiedzi ustnej lub pisemnej celem ustalenia, na ile prawdopodobne jest, że to oskarżony jest jej autorem. Przykłady pytań do biegłych w ostatnich kilku latach przedstawiają się następująco:
– Czy list pożegnalny rzekomej ofiary samobójstwa nosi cechy jej stylu osobniczego, czy cechy idiolektu jej konkubenta?
– Na ile prawdopodobne jest, że autorem anonimowej groźby na forum internetowym jest oskarżony?
– Czy frazy wprowadzone do wyszukiwarki internetowej w celu znalezienia informacji na temat zatarcia śladów zabójstwa są autorstwa podejrzanego A czy podejrzanego B?
2) analiza językowych kompetencji uczestnictwa w kontekstach instytucjonalnych związanych z wykonywaniem prawa. Przykłady pytań do biegłych w ostatnich kilku latach przedstawiają się następująco:
– Czy podejrzany, który włada angielskim jako językiem obcym w stopniu ograniczonym, rozumiał zarzuty stawiane mu podczas przesłuchania przez policjantów?
– Czy jakość tłumaczenia ustnego podczas policyjnego przesłuchania podejrzanego niewładającego językiem angielskim była na tyle wysoka, że rozumiał on stawiane mu zarzuty i był na nie w stanie odpowiedzieć?
– Czy, biorąc pod uwagę niską przystępność skomplikowanego tekstu pouczenia policyjnego, podejrzany (rodzimy użytkownik języka) o kierowanie pojazdem w stanie nietrzeźwości zrozumiał konsekwencje ewentualnej odmowy poddania się badaniu alkomatem?