Czy Konstytucja jest potrzebna do wymierzania sprawiedliwości?

Z perspektywy „władczego” modelu sędziego można wskazać konstytucyjne problemy wymagające rozwiązania. Większość powstała przed 2016 r., niektóre stały się szczególnie aktualne obecnie. Są to:
–    wąski zakres autonomii regulaminowej sądów wynikający z przyjętej koncepcji źródeł prawa i zasady wyłączności ustawy,
–    sposób ukształtowania domniemania kompetencji na rzecz sądów powszechnych,
–    formuła podległości sędziego Konstytucji RP oraz ustawie,
–    kompetencje Prezydenta RP związane z powoływaniem sędziów,
–    gwarancje nieusuwalności sędziów,
–    konstytucyjne podstawy stanu spoczynku,
–    ustrojowa rola Sądu Najwyższego,
–    relacja między sądami najwyższych instancji i ich rola w ochronie praw człowieka,
–    sposób wyboru i rola Krajowej Rady Sądownictwa.

Większość problemów związanych z powyższymi zagadnieniami można rozwiązać interpretacyjnie przez odpowiednią wykładnię i praktykę konstytucyjną. Skoro jednak do tej pory to nie nastąpiło, a kryzys konstytucyjny pogłębił wiele problemów, należałoby rozważyć propozycje zmian w Konstytucji RP.

W art. 174 należałoby wprowadzić sformułowanie o wydawaniu wyroków przez sądy w imieniu Narodu. Zmiana tego przepisu powinna wiązać się ze zmianą art. 10 ust. 2 na wzór art. 2 Konstytucji marcowej. Organami Narodu powinny być organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Taka zmiana ma dwie konsekwencje. Po pierwsze, stwarza bezpośrednią podstawę dla demokratycznej legitymizacji sądów, po drugie, pozwala ograniczyć wpływ parlamentu na niezależne sądy.

Pożądana jest zmiana art. 175 ust. 1 poprzez likwidację sądów wojskowych.

Należy wykreślić lub zmodyfikować art. 177 Konstytucji RP formułujący domniemanie właściwości na rzecz sądów powszechnych. Przepis ten jest niespójny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP gwarantującym prawo do sądu właściwego. To prawo do sądu właściwego, jego rozumienie ukształtowane w orzecznictwie TK, wyznacza konstytucyjną właściwość sądu. Nawet, gdy jest to wbrew dyrektywie z art. 177 Konstytucji RP.

Należy zmodyfikować art. 178 ust. 1 poprzez wskazanie, że celem sprawowania urzędu sędziego jest przede wszystkim ochrona praw człowieka i temu służy formuła podległości sędziego Konstytucji oraz ustawie. Uzasadnienie takiej zmiany jest wielopłaszczyznowe i wielowątkowe. W skrócie – proponowana modyfikacja pozwala na rozszerzenie możliwości sądowej wykładni prawa, gdy przedmiotem tej wykładni są akty normatywne o zróżnicowanej pozycji hierarchicznej (przede wszystkim, gdy konieczne jest równoczesne stosowanie Konstytucji i ustawy). Poza tym wskazanie racji uzasadniających podległość sędziego Konstytucji RP oraz ustawie pozwala ograniczyć ustawowe związanie sędziego w procesie orzekania. Zarówno gdy nadmierne związanie ustawą miałoby dotyczyć kwestii materialnych i proceduralnych, jak i wtedy, gdy związanie takie wynikałoby z organizacyjno-ustrojowych przepisów adresowanych do sędziów. I wreszcie rozwiązanie takie byłoby bardziej spójne z art. 91 ust. 2 i 3 Konstytucji RP. Powstają lepsze warunki do rozwiązywania przez sędziego problemów walidacyjnych.

W art. 179 należy doprecyzować rolę Prezydenta w powoływaniu sędziów, w ten sposób, żeby wyeliminować prawo prezydenta do arbitralnej odmowy powołania sędziego. Można dopuścić jedynie taką możliwość, gdy po złożeniu wniosku przez KRS ujawnią się okoliczności uniemożliwiające sprawowanie urzędu.

W art. 180 ust. 2 należy wskazać enumeratywnie przypadki stanowiące podstawę do złożenia sędziego z urzędu lub przeniesienie go do innej siedziby lub na inne stanowisko. W art. 180 ust. 3 należy określić granicę wieku, po osiągnięciu którego sędzia może być przeniesiony w stan spoczynku. W art. 180 ust. 5 należy określić konstytucyjne przesłanki zmiany organizacji sądów i ograniczyć możliwość przenoszenia sędziów w stan spoczynku ze względu na zmianę ustroju sądów.

W art. 181 Konstytucji RP należy wprowadzić immunitet materialny w zakresie orzekania.

W art. 183 należy rozstrzygnąć o ustrojowej roli Sądu Najwyższego. Czy ma być to Sąd, który przede wszystkim gwarantuje jednolitość orzecznictwa czy też Sąd, którego podstawowym zadaniem jest eliminowanie naruszeń prawa. Kwestia ta wymagałaby szerszego rozwinięcia. Istotne jest by Konstytucja RP określała ustrojową rolę SN. Bardziej kompatybilne z modelem „władczym” jest drugie rozwiązanie. W art. 183 należy wprowadzić zasadę, w myśl której I Prezes SN sprawuje nadzór administracyjny nad sądami.

Konstytucja RP powinna też wprost rozstrzygnąć o relacji między SN, NSA i TK jako wewnątrzgałęziowej relacji z zakresu podziału władzy. W Polsce kwestia ta jest całkowicie pomijana, a ustrojodawca nieświadomie przyjął model zdekoncentrowanego ustroju naczelnych organów władzy sądowniczej.

Zmiany wymaga dotychczasowa regulacja dotycząca KRS. Powstaje oczywiście pytanie, czy Rada powinna pozostać organem konstytucyjnym. Pytanie jest zasadne w związku z niekonstytucyjnym odwołaniem poprzedniej KRS, składem obecnej Rady oraz sposobem jej procedowania nad kandydaturami do SN. Biorąc pod uwagę, dotychczasowy dorobek Rady, różne możliwe modele powoływania sędziów (zakładające m.in. dominujący udział organów władzy wykonawczej), KRS powinien pozostać organem konstytucyjnym. Odbudowanie pozycji Rady wymaga jednak zmiany sposobu jej powoływania i jej składu. Zmiany te zależne są od przyjętego sposobu powoływania sędziów. Sposób ten powinien wyeliminować występujące od dawna zjawisko „kooptacji” przy sędziowskich awansach. Zmiany art. 186 i 187 Konstytucji RP powinny zmierzać w kilku kierunkach:
–    określenia na nowo składu KRS. Nowa regulacja powinna gwarantować odpowiedni udział sędziów w pracach Rady. Należy rozważyć udział stowarzyszeń sędziowskich w wyborach do KRS. W Radzie swoich przedstawicieli powinny mieć samorządy zawodowe, organizacje społeczne, których działalność związana jest z wymiarem sprawiedliwości. Przyjęte rozwiązania powinny gwarantować większą społeczną legitymizację KRS;
–    należy wyposażyć KRS w kompetencje umożliwiające jej udział w szkoleniu kandydatów na sędziów i szkolenie sędziów. Kształtowanie postaw niezawisłości przyszłych sędziów nie powinno odbywać się pod kierownictwem i nadzorem organu władzy wykonawczej, jakim jest MS.