Czy w Polsce są wolne sądy?
Ocena z perspektywy trzech lat walki o praworządność¹

Tytułowe pytanie ma wymiar ogólnoustrojowy i fundamentalny. Dotyczy bowiem prawa człowieka do sądu. Prawników nie trzeba przekonywać o jego istotności. Po uporządkowaniu kwestii terminologicznych i przedstawieniu stanu faktycznego, warto pokusić się o ocenę. Pomocne będzie przypomnienie pewnych zdarzeń, które mogłyby zatrzeć się w pamięci, choćby z powodu ich nagromadzenia i dynamiki zdarzeń. Mam nadzieje, że artykuł będzie przydatny do rozpoczęcia dyskusji odnośnie funkcjonowania sądów oraz społeczeństwa obywatelskiego w demokratycznym państwie prawa.

1. Wyodrębnienie i usamodzielnienie władzy sądowej było zawsze uznawane za konieczny i podstawowy warunek prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. „Idea niezawisłości sądów czerwoną nicią przewija się przez całą historię kultury, począwszy od przysięgi sędziów, składanej w starożytnym Egipcie – nie wykonywać łamiących prawa rozkazów króla – aż do słynnej odpowiedzi królowi francuskiemu: Sire, sąd wydaje wyroki, lecz nie świadczy usług”². Zobaczmy jak sytuacja ma się obecnie w Polsce.

2. Podstawowe prawo człowieka – prawo do sądu opiera się na triadzie dyrektyw. Pierwsza z nich to prawo dostępu do sądu, następnie prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej (rzetelny i publiczny – jawny proces) oraz prawo do wyroku³. Są one ze sobą wzajemnie powiązane, ale czymś co je spaja, jest sąd jako organ niezależny (art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, art. 10 i 45 Konstytucji RP).

Niezależność sądów i niezawisłość sędziów z jednoczesnym nadzorem administracyjnym władzy wykonawczej od dawna należy do najdelikatniejszych problemów w sądownictwie⁴. Poza sporem jest bowiem, że to między tymi władzami dochodzi do powstania punktów zapalnych. W trójcy władz największą skłonność do zabierania innym pola ma egzekutywa. Podział władz – także genetycznie i historycznie – jest więc skierowany przede wszystkim przeciw jej ekspansji⁵. Największe bowiem zagrożenie praw i wolności obywatelskich, w tym zakresie dostępu do sądów, pochodzi od strony władzy wykonawczej⁶. Obecnie można mówić nawet nie tyle o zagrożeniu, ale o ewidentnym naruszaniu zasady równowagi przez przedstawicieli tej władzy⁷.

Żyjemy w czasach, gdzie, z jednej strony, historia zatacza koło do czasu sprzed II wojny światowej⁸, a z drugiej strony, każe w innym świetle spojrzeć na to, co się obecnie dzieje. Hasła walki z sądami są wspólne tak dla władzy wykonawczej, jak i ustawodawczej. Przenikają się one nawzajem i stąd za trafne uznaję uogólniające określenie władzy politycznej⁹.

Próba podporządkowania sądów władzy politycznej nie jest zjawiskiem, które występuje tylko w Polsce¹⁰, ani też stanem istniejącym od 3 lat. Stowarzyszenie Iustitia od dawna walczyło o niezależność sądów, także w czasach, kiedy władzę w Polsce sprawowały inne opcje polityczne¹¹. Ostatnio proces upolityczniania sądów i organów ochrony prawnej został brutalnie zdynamizowany, a rolę sędziego i sądów, jeden z prominentnych polityków, a zarazem przewodniczący Sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, Stanisław Piotrowicz określił z trybuny sejmowej w ten sposób: „chodzi nam nie tylko o zmiany o charakterze strukturalnym, ale również o zmiany o charakterze personalnym. Gdy mówię o zmianach personalnych, chodzi mi o to, żeby doszło do przemiany jakościowej sędziów, którzy będą ludźmi o mentalności służebnej wobec państwa i narodu”. Słowa podobne były wypowiadane i realizowane w czasach, kiedy w Polsce międzywojennej miały miejsce rządy autorytarne, ale i w czasach komunistycznych, kiedy ów polityk był prokuratorem należącym do PZPR i oskarżającym opozycję solidarnościową. Trafnie odpowiedział na ten zarzut Prezes SN Stanisław Zabłocki, wskazując, że sędzia o służebnej mentalności jest bowiem karykaturą sędziego¹².

Poniżej przedstawię, jak wygląda w Polsce proces demontażu wolnych sądów oraz kontrpropozycję „Iustitii”, która chce rzeczywistej reformy sądów.

3.

a)   Zgodnie z podręcznikowym sposobem demontażu demokratycznego państwa prawa, pierwszym bezpiecznikiem, który został wyłączony przez polityków był Trybunał Konstytucyjny. Wbrew prawu (art. 190 ust. 2 Konstytucji RP) jego wyroki nie były ogłaszane. Uczyniono to dopiero po dwóch latach (5.6.2018 r.), jako tzw. ustępstwa Polski w sporze z KE, a i to z zastrzeżeniem, że zostały wydane z naruszeniem przepisów ustawy z 25.6.2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym i dotyczyły one „aktu normatywnego, który utracił moc obowiązującą”¹³. Od prawidłowo¹⁴ wybranych sędziów Prezydent nie odebrał przyrzeczenia i tym samym nie dopuszczono ich do orzekania. Na ich miejsce Sejm wybrał innych sędziów, tzw. sędziów-dublerów. Sami o sobie mówili, że reprezentują rząd¹⁵. Kolejnych trzech wcześniej wybranych sędziów, zostało odsuniętych od orzekania¹⁶. Nowy Prezes TK Julia Przyłębska¹⁷ lub Mariusz Muszyński jako osoba wskazana przez nią do jej zastępowania, bez uzasadnienia zmieniali składy rozpoznające sprawy¹⁸. Nowo wybrani sędziowie, w sprawach dotyczących prawidłowości ich powołania, orzekali sami (sic!). Nie przekonywała ich zasada nemo iudex in causa sua. Prezes TK przed rozstrzygnięciem sprawy wyrażał swoje opinie co do konstytucyjności ­aktów prawnych w telewizji publicznej. Wszystko to skutkowało tym, że organy konstytucyjne jak: RPO, KRS, I PSN wycofali swoje skargi konstytucyjne, uznając TK za organ fasadowy. Obecnie nikt rozsądnie myślący nie widzi w TK strażnika Konstytucji, a przede wszystkim postrzega ten organ jako mocno upolityczniony. Ma on też wystawić świadectwo legalności KRS i będzie orzekał w przedmiocie kuriozalnego wniosku KRS w przedmiocie niezgodności z konstytucją działania KRS¹⁹.