Czy w Polsce są wolne sądy?
Ocena z perspektywy trzech lat walki o praworządność¹

Are there free courts in Poland? An evaluation after three years of struggle for the rule of law

The title question is of a systemic and fundamental natureas it concerns man’s right to fair trial.There is no need to persuade lawyers that it is essential. Having put the terminological issues in order and having presented the facts, it is worth attempting at an evaluation.It will be helpful to remind certain events the memory of which could have faded away, if only because of their number and dynamics. I hope this article will contribute to starting a discussion about the functioning of courts and civil society in a democratic state of law.

Key words: democracy, judiciary, right to trial, Constitution, judicial independence, attempt to politicize the judiciary

* Autor jest profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Śląskiego, sędzią Sądu Okręgowego w Katowicach, prezesem Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”, Redaktorem Naczelnym Kwartalnika SSP „Iustitia”.

¹ Artykuł stanowi zmodyfikowaną i zaktualizowaną wersję art. The battle for free courts in Poland in the years 2015–2018 [w:] Judicial Management Versus Independence of Judiciary, pod red. K. Gajdy-Roszczynialskiej, D. Szumiło-Kulczyckiej, Warszawa 2018, s. 17–60.

² E. Waśkowski, System procesu cywilnego, Wilno 1932, s. 47 i n. Jak cytuje autor: Fryderyk Wilhelm I groził w 1739 r., że każdego adwokata, który zwróci się do niego ze skargą na wyrok sądowy, każe powiesić, a obok niego powiesić psa.

³ Zob. S. Pilipiec, Teoretycznoprawne aspekty zasady prawa do sądu, Lublin 2000, s. 227; M. Wyrzykowski, Zasada demokratycznego państwa prawa [w:] Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, pod red. W. Sokolewicza, Warszawa 1998, s. 82 i 227; H. Pietrzkowski, Prawo do rzetelnego procesu w świetle zmienionej procedury cywilnej, PS Nr 10/2005, s. 37 ­passim; P. Pogonowski, Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 1 i n.; A. Zieliński, Prawo do sądu i organizacja władzy sądowniczej [w:] Księga XX-lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 484; M. Kłopocka, Prawo do sądu w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Acta UWr. Prz.Prawa i Admin. Nr 76/2007, s. ­71–80; P. Sarnecki, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Komentarz, pod red. L. Garlickiego, vol. III, 2003, kom. do s. 45, s. 3, uwaga 5; M. Zubik, Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w świetle Konstytucji i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, PS Nr 3/2005, s. 10; A. Włosińska, Prawo do sprawiedliwego procesu cywilnego w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka [w:] Współczesne przemiany postępowania cywilnego, pod red. P. Pogonowskiego, P. Ciocha, E. Gapskiej, J. Nowińskiej, Warszawa 2010, s. 88; K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2008, s. 57; K. Osajda, Zasada sprawiedliwości proceduralnej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego [w:] pod red. T. Erecińskiego, K. Weitza, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks postępowania cywilnego, Warszawa 2010, s. 429–472; T. Ereciński, K. Weitz, Prawda i równość stron w postępowaniu cywilnym a orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego [w:] op. cit., s. 36 i 40; M. Pilich, Wpływ orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego na Kodeks postępowania cywilnego [w:] op. cit., s. 333 i n.; Ł. Błaszczak [w:] Postępowanie cywilne, pod red. E. Marszałkowskiej-Krześ, Warszawa 2011, s. 57; wyrok TK z 9.6.1998 r., K. 28/97, OTK Nr 4/1998, poz. 50; wyrok TK z 10.7.2000 r., SK 12/99, OTK Nr 5/2000, poz. 143; wyrok TK z 12.3.2002 r., P 9/01, OTK-A Nr 2/2002, poz. 14; wyrok TK z 20.11.2007 r., SK 57/05, OTK-A Nr 10/2007, poz. 125; wyrok TK z 27.5.2008 r., P 59/07, OTK-A Nr 4/2008, poz. 64.

⁴ S. Włodyka, Nadzór nad orzecznictwem sądowym w sprawach cywilnych w świetle zasady niezawisłości sędziowskiej. Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej K. Przybyłowskiego, Kraków–Warszawa 1964, s. 482; W. Miszewski, Dwa fragmenty nadzoru w sądownictwie na tle prawa o ustroju sądów powszechnych, RPEiS Nr 2/1929, s. 551. Zob. wyrok TK z 24.6.1998 r., K 3/98, OTK z. 4/1998, poz. 52.

⁵ E. Łętowska, J. Łętowski [w:] Co wynika dla sądów z konstytucyjnej zasady podziału władz, Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania. Księga pamiątkowa ku czci prof. Janiny Zakrzewskiej, pod red. J. Trzcińskiego, A. Jankiewicza, Warszawa 1996, s. 386.

⁶ A. Mogilnicki, Niezawisłość sędziów w nowym ustroju sądowym, GSW Nr 13/1928, s. 195; K. Piasecki, Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Zakamycze 2005, s. 22 i 165; L. Garlicki, Pojęcie i cechy „sądu” w świetle orzecznictwa Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Trzecia władza. Sądy i trybunały w Polsce. Materiały Jubileuszowego L Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego, Gdynia, 24–26.4.2008 r., pod red. A. Szmyty, Gdańsk 2008, s. 149, także w orzecznictwie międzynarodowym S. Golonka, C. Czech–Śmiałkowski, Niezależność sądów i niezawisłość sędziów w prawie i orzecznictwie międzynarodowym, PS Nr 1/2007, s. 19–20. Por. J. Wróblewski [w:] G. Freddi, Tensioni e conflitto nella magistratura, Roma-Bari 1978, ZNIBPS Nr 11/1979, s. 240 i n.; A. Peyerefitte, Wymiar sprawiedliwości między ideałem a rzeczywistością, Warszawa 1987, szczególnie rozdział 3.

⁷ Zob. A. Ratajczak [w:] Polityczne i prawne uwarunkowania niezależności sądów oraz niezawisłości sędziów w III Rzeczypospolitej, Prawo – społeczeństwo – jednostka. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Leszkowi Kubickiemu, pod red. A. Łopatki, B. Kunickiej-Michalskiej i S. Kiewlicza, Warszawa 2003, s. 104; L. Garlicki, Konstytucja RP. Komentarz, T. IV, Warszawa 2005, uwaga 10 do art. 178; M. Jabłoński [w:] Uwagi o ewolucji gwarancji niezawisłości i niezależności sędziów i sądów powszechnych, Studia nad prawem konstytucyjnym, pod red. J. Trzcińskiego i B. Banaszaka, Wrocław 1997, s. 119 i n.; A. Zieliński, Wokół reformy polskiego sądownictwa, PiP z. 2/2009, s. 15. Zob. też uchwałę Rady Wydziału Prawa i Administracji UW z 19.3.2007 r. w sprawie zagrożeń dla demokratycznego państwa prawnego, PiP Nr 4/2007, s. 111.

⁸ J. Gudowski, Wystąpienie SSN Jacka Gudowskiego podczas obchodów 100-lecia odrodzonego sądownictwa polskiego w siedzibie Krajowej Rady Sądownictwa, Warszawa 28.9.2017 r., Kwartalnik SSP „Iustitia” Nr 3/2017.

⁹ Przykładem jest praktyka wnoszenia pod obrady Sejmu projektów dotyczących sądownictwa jako poselskich, chociaż wypowiedzi przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości wskazują, że realizują one koncepcję reformy sądownictwa opracowaną i stopniowo wprowadzaną przez ten resort.

¹⁰ W ostatnim czasie problem ten uwidocznia się m.in. na Węgrzech, w Rumunii i Hiszpanii.