Marsz Tysiąca Tóg dwa lata później. Suwerenność i praworządność – rola sądów po pandemii COVID-19
Rola sądów w postpandemicznej rzeczywistości
Filipe Marques**
Kolejny rok minął i po raz kolejny dzięki Iustitii wydarzenia z 11.1.2020 r. nie odchodzą w cień. W pierwszych słowach zatem, moje uznania dla tego walecznego stowarzyszenia, długoletniego członka MEDEL i wszystkich Iusticjanek i Iusticjan, którym jesteśmy winni podziw za przykład, jaki nieustannie nam dają.
Nie mogę także zapomnieć o Lex Super Omnia, stowarzyszeniu odważnych polskich prokuratorów, którzy w tych ciężkich czasach dla praworządności, będąc pod ogromną presją, opierają się naciskom i pokazują jak ważna jest niezależna prokuratura dla wymiaru sprawiedliwości.
Jak już wspomniałem rok temu, to zaszczyt dla MEDEL, i dla mnie w szczególności, uczestniczyć w wydarzeniu upamiętniającym Marsz Tysiąca Tóg, który był wyjątkowy dla historii sądownictwa w Europie.
Powyższe ma jedynie wprowadzać do dalszej dyskusji, tak więc pozwolę sobie przejść do głównych kwestii dotyczących tematu, który nas dzisiaj zebrał.
Pandemia uświadomiła nam, że nie możemy brać za pewnik nawet tego, co uważamy za kluczowe warunki dla współistnienia w społeczeństwie.
Kiedy wyszliśmy na ulice Warszawy w styczniu 2020 r., nie do pomyślenia było, że dwa miesiące później będziemy zmuszeni do pozostania w domu, z ograniczoną swobodą przemieszczania się, mierząc się z pracą zdalną. Jednocześnie musieliśmy zagwarantować, że tak ważny element życia społecznego jakim jest sądownictwo pozostanie sprawny.
Społeczeństwa zostały zmuszone do stawienia czoła niewyobrażalnym dotąd wyzwaniom i znajdować rozwiązania nieoczekiwanych problemów.
Dwa lata minęły, pandemia wydaje się być pod kontrolą, a życie powoli wraca do stanu, jaki postrzegamy za „normalny”. To moment, żeby spojrzeć wstecz i wyciągnąć naukę z naszych doświadczeń, tak by znaleźć rozwiązania na przyszłość. Wierzę, że tego oczekuje Iustitia od dzisiejszego wydarzenia.
W czasie pandemii szczególną troską MEDEL była analiza głównych problemów, z którymi mierzyło się sądownictwo w poszczególnych państwach reprezentowanych przez nasze stowarzyszenia członkowskie.
Wraz ze Stowarzyszeniem Prokuratorów Portugalskich, MEDEL zorganizował w dniu 6.5.2020 r. webinar zatytułowany „Wymiar sprawiedliwości i jego wyzwania w czasach pandemii w Europie”, podczas którego prawnicy z różnych krajów dzielili się swoimi doświadczeniami pandemicznymi w sądownictwie. Nie będę streszczał poszczególnych wystąpień, można je odnaleźć w ebook-u opublikowanym przez MEDEL, dostępnym na naszej stronie1. Niemniej z wymiany doświadczeń z webinaru wynikają pewne wytyczne dotyczące rozwiązań, jakie możemy zastosować w przyszłości, w razie sytuacji podobnej do pandemii COVID-19:
– konieczne są czytelne i kompleksowe zapisy dotyczące tego, w jaki sposób, pod jakimi warunkami działać ma wymiar sprawiedliwości w sytuacji zagrożenia, w szczególności:
• pod jakimi warunkami wymiar sprawiedliwości może być sprawowany zdalnie;
• jakiego rodzaju sprawy muszą być zawsze rozpatrywane, bez względu na nadzwyczajne sytuacje zewnętrzne;
– konieczne jest dofinansowanie działu IT i digitalizacja systemu, by zapewnić sądownictwu funkcjonowanie zdalne;
– prawo musi zapewnić jasne, szybkie i funkcjonalne mechanizmy gwarantujące obywatelom możliwość zakwestionowania restrykcyjnych środków wprowadzonych przez rząd w czasach zagrożenia – sądowa kontrola środków powziętych przez rząd jest kluczowa.
Wydawać by się mogło, że powyższe warunki mają zapewnić jedynie sprawność sądownictwa, musimy jednak podkreślić, że stanowią one także gwarancje niezależności. Bez jasnych reguł dotyczących funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w warunkach nadzwyczajnych, to egzekutywa zdefiniuje te reguły, w sposób mogący łamać fundamentalne prawa i wolności.
Druga część konferencji poświęcona jest sytuacji sądownictwa w Ukrainie.
Europa, która jeszcze się nie otrząsnęła z pandemii, stanęła w obliczu sytuacji niewyobrażalnej dla nas jeszcze kilka miesięcy temu (czy też raczej nie chcieliśmy widzieć oczywistych oznak tego, co nadchodzi). Wobec trwającej wojny bardzo trudno jest przewidzieć co stanie się w przyszłości, i jakie będą geograficzne i polityczne konsekwencje tej tragedii dla Ukrainy.
MEDEL stara się zapewnić wsparcie dla naszych ukraińskich koleżanek i kolegów, którzy pozostali w swoim kraju, starając się wypełniać obowiązki w tych tragicznych warunkach. Przesyłamy im materiały, pomagamy rodzinom i bliskim, którym udało się wyjechać z kraju, umożliwiamy kontakt z innymi organizacjami pozarządowymi, które mogą pomóc w gromadzeniu i przechowywaniu dowodów przestępstw wojennych, by umożliwić skazanie przestępców wojennych w przyszłości.
Po wojnie, o ile warunki konieczne zostaną spełnione, wierzę, że rola organizacji pozarządowych takich jak MEDEL będzie kluczowa dla odbudowy sądownictwa w Ukrainie – jak podkreśliła bowiem Konsultacyjna Rada Sędziów Europejskich (CCEJ) w Opinii nr 23 (2020) – Rola stowarzyszeń sędziowskich we wspieraniu niezależności sędziów, „stowarzyszenia sędziowskie na poziomie europejskim odgrywają znaczącą rolę w promowaniu i ochronie wartości europejskich i europejskich standardów na płaszczyźnie praworządności i ochrony praw człowieka”.
Ukraina będzie potrzebowała wsparcia we wszystkich sferach, również na polu odbudowy i wzmocnienia sądownictwa. My wszyscy, europejscy sędziowie i prokuratorzy, mamy obowiązek pomocy w odbudowie kultury poszanowania praw człowieka i niezależności sądownictwa w Ukrainie, prowadząc w ten sposób do głębszej integracji Ukrainy z Europą.
Będziemy wykorzystywać ducha Marszu Tysiąca Tóg, ducha, którego musimy pielęgnować i przenosić w przyszłość.
Dziękuję bardzo za uwagę i życzę udanej konferencji.
** Prezes MEDEL – Sędziowie I Prokuratorzy Europejscy dla Demokracji i Wolności.
1 Zob. https://www.medelnet.eu/index.php/news/60-featured-news/ 649-e-book-justice-and-challenges-in-times-of-pandemic-in-europe.