Ocena odurzenia narkotykowego kierowców (drugged driving) w krajach europejskich na przykładzie amfetaminy

Funkcje psychomotoryczne

A. Test DSST (Digit Symbol Substitution Test) mierzy uwagę, wydajność motoryczną, szybkość reakcji i koordynację wzrokowo-ruchową. Ten test składa się z dziewięciu z góry określonych symboli z indywidualnie dopasowanymi numerami od jednego do dziewięciu. Uczestnicy są zobowiązani do zastąpienia tych liczb przez odpowiednio sparowane symbole tak szybko jak to możliwe.

B. Test śledzenia (Tracking Task) mierzy koordynację wzrokowo-ruchową. To skomputeryzowane zadanie ma dwa poziomy trudności. Pierwszy poziom wymaga od uczestnika podążania za ruchomym bodźcem (biały kwadrat 2×2 cm) na ekranie komputera. Obiekt losowo zmienia kierunki. Uczestnik jest poinstruowany, aby trzymał kursor bezpośrednio na ruchomym kwadracie, a jeśli tak się nie uda, obiekt zmienia kolor. Początkowo kwadrat porusza się powoli, a następnie prędkość stopniowo zwiększa się do prędkości, przy której uczestnik nie jest w stanie utrzymać kursora na bodźcu przez ponad 60% czasu. Bodziec utrzymuje się przy tej prędkości przez pozostałą część zadania. Drugi poziom jest trudniejszy, ponieważ zadanie wymaga podzielności uwagi. Od uczestników wymaga się, aby wykonali jednocześnie zadanie wzrokowo-ruchowe (zadanie śledzenia) i zadanie słuchowe (DS Forward). Uczestnicy są poinstruowani, aby werbalnie przywołać serię liczb w dokładnie takiej kolejności, w jakiej są przedstawione, a jednocześnie muszą śledzić kursorem ruchomy kwadrat na monitorze komputera.

C. Test tworzenia szlaków (Trail-Making Task) składający się z dwóch części: ścieżka A i B, mierzy śledzenie wizualno-koncepcyjne i wzrokowo-ruchowe za pomocą ołówka i kartki papieru. Szlak A wymaga od uczestnika narysowania linii ciągłej i łączenia 25 cyfr w kółko, które są losowo przydzielane w porządku rosnącym (1–25). Ścieżka B jest podobna do szlaku A, z wyjątkiem tego, że uczestnik musi połączyć cyfry i litery w porządku rosnącym, ale na przemian cyfrę i literę (np. 1–A–2–B–3–C itd.). Błędy podczas wykonywania zadania wymagają natychmiastowej korekty, oraz wydajność jest mierzona jako prędkość, z jaką poprawnie wykonuje się zadanie.

D. Test szybkości inspekcji/kontroli (Inspection Time) (IT) jest miarą prędkości percepcyjnej. To zadanie ocenia czas potrzebny uczestnikowi do rozróżnienia dwóch możliwych bodźców. Celem testu jest odpowiedź jak dokładnie zadanie jest wykonywane, a nie tak szybko jak jest to możliwe. Czas trwania prezentacji bodźca zmienia się do osłabienia dokładności wykonywania zadania do 80%. Jako miarę testu przyjmuje się czas trwania prezentacji bodźca¹⁵.

Symulacje komputerowe prowadzenia samochodu. Do udziału w testach zapraszane są osoby, które już miały wcześniej okazjonalne kontakty ze środkami odurzającymi. Ochotnicy proszeni są o nieużywanie żadnych substancji psychoaktywnych w okresie około tygodnia przed testem. Dla pewności robione są testy biochemiczne krwi. Następnie przed lub tuż po podaniu substancji psychoaktywnej uczestnicy odbywają wirtualną „jazdę próbną” (uczą się), a następnie „jazdę właściwą”. W przypadku amfetaminy w większości badań eksperymentalnych bada się wpływ dawek, które rzadko przekraczają 40 mg, co daje stężenie we krwi rzędu 100–150 ng/ml¹⁶. Jazda na symulatorach najnowszej generacji jest w stanie wywołać u kierowcy zachowania takie jak sytuacja rzeczywista – trafność wyników uzyskiwanych dzięki tej metodzie rośnie¹⁷.

Rzeczywisty test prowadzenia samochodu. Złotym standardem metodologii badań sprawności psychomotorycznej kierowcy jest wprowadzony w latach 80. rzeczywisty test prowadzenia samochodu. Kierowca ma do przejechania na autostradzie około jednej godziny z prędkością 95 km/h, może wyprzedzać wolniej poruszające się pojazdy. Jedzie odpowiednio przygotowanym samochodem, w którym zainstalowana jest aparatura monitorująca boczne położenie pojazdu względem lewego pasa jezdni¹⁸.

Ogólnie istnieje zatem bogaty zestaw testów, określający kilkadziesiąt parametrów, w tym wskaźników sprawności psychomotorycznej kierowcy. Można przyjąć, że istnieje obiektywna metodologia określania zależności dawka/efekt, wielokrotnie zastosowana dla oszacowania skutków działania różnych środków odurzających, w tym amfetaminy. Co więcej, z powodu powszechności nadużywania amfetaminy przez kierowców, głównie skandynawskich, istnieje bogata literatura specjalistyczna w tym temacie.

Przykład amfetaminy jako środka psychoaktywnego. Amfetamina i jej pochodne należą do psychoaktywnych środków pobudzających – amin sympatykomimetycznych¹⁹. Chemiczna struktura amfetaminy jest zbliżona do biologicznie ­aktywnych fenyloetyloamin (naturalnych neuroprzekaźników) jak adrenalina, dopamina; występuje w dwóch izomerach (enancjomerach) optycznych d-amfetaminy i l-amfetaminy²⁰ (rys. 1). Zazwyczaj występuje jako racemat (mieszanina) soli obydwu enancjomerów, w proporcji 3:1 izomerów d i l, przy czym znany jest fakt, że izomer l jest 3–7-krotnie „słabszy” w działaniu jako inhibitor wychwytu zwrotnego dopaminy, w porównaniu do dexamfetaminy, tzn. d-izomeru amfetaminy²¹. W latach II WŚ amfetamina była stosowana dla żołnierzy (pod nazwą benzydryna) przez aliantów w ilości 150 mln tabletek jako tzw. „pigułka energetyczna”. Aktualnie w medycynie amfetamina jest stosowana do zwalczania zmęczenia, jako inhibitor apetytu, do opanowania narkolepsji, niekontrolowanego zapadania w sen, w opanowaniu nadpobudliwości z deficytem uwagi (ADHD) (attention deficit hyperactivity disorder)²².

Rys. 1. Podobieństwo drobnocząsteczkowych neuroprzekaźników do amfetaminy