Podstawa wpisu jako samodzielny przedmiot postępowania wieczystoksięgowego
Zmiana podstawy wpisu w wypadku hipoteki ustanowionej na mocy tytułu zabezpieczającego
Stosownie do art. 492 § 1 zd. 1 KPC, nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym stanowi, z chwilą wydania, tytuł zabezpieczenia bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Orzeczenie tego rodzaju może zatem posłużyć wpisowi hipoteki przymusowej na nieruchomości dłużnika (jako rozstrzygnięcie równoważne postanowieniu sądu o udzieleniu zabezpieczenia, zgodnie z art. 110 pkt 1 KWU), co jednoznacznie potwierdził Sąd Najwyższy6. Jak każdy tytuł zabezpieczający, również i nakaz tego rodzaju daje podstawę dla uzyskania zabezpieczenia hipotecznego, także na nieruchomości stanowiącej przedmiot małżeńskiej wspólności ustawowej (art. 7431 § 1 KPC). Nie ulega zatem wątpliwości, że jako podstawa wpisu hipoteki powinien być wymieniony nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym ze wskazaniem, iż jest to nakaz nieprawomocny. Ta ostatnia adnotacja przy oznaczeniu podstawy wpisu jest szczególnie istotna. Z jednej strony, informuje ona bowiem o zabezpieczającym (tymczasowym) charakterze orzeczenia, z drugiej, pozwala dokonać wpisu hipoteki także w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości dłużnika i jego małżonka (stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej), zgodnie z art. 7431 § 1 KPC (co w wypadku nakazu prawomocnego wymagałoby dodatkowego uzyskania klauzuli wykonalności w trybie art. 787 KPC).
Uzyskawszy zabezpieczenie hipoteczne na podstawie nieprawomocnego nakazu zapłaty wierzyciel (powód) oczekiwać będzie na jego uprawomocnienie się, względnie na rozstrzygnięcie co do istoty sprawy wydane po wniesieniu zarzutów. Wyłączywszy natomiast przypadek uchylenia nakazu zapłaty i oddalenia powództwa w całości (względnie umorzenia postępowania lub odrzucenia pozwu), sąd orzeknie o utrzymaniu nakazu zapłaty w całości lub w części7. W takiej sytuacji, o ile oczywiście wyrok uprawomocni się, nakaz zapłaty (stanowiący dotychczas tytuł zabezpieczenia) w całości lub w części przekształci się w tytuł wykonawczy, skoro nakaz zapłaty, przeciwko któremu w całości lub w części nie wniesiono skutecznie zarzutów, ma skutki prawomocnego wyroku (obecnie art. 4802 § 4, uprzednio art. 494 § 2 KPC). Tym samym dokument tego rodzaju będzie mógł stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej na mocy art. 109 ust. 1 KWU w zw. z art. 777 § 1 pkt 1 KPC.
Jak więc nietrudno zauważyć, w przypadku utrzymania w mocy nakazu zapłaty w całości dokument stanowiący podstawę wpisu hipoteki w trybie zabezpieczenia roszczenia będzie tożsamy z dokumentem mogącym posłużyć wpisowi hipoteki w trybie art. 109 ust. 1 KWU. W obu wypadkach bowiem maksymalne granice zabezpieczenia hipotecznego są identyczne i wyznacza je art. 1101 KWU (150% wartości roszczenia stwierdzonego nakazem). Jedyną, choć z pewnością istotną różnicą, jest procesowy charakter orzeczenia, które w pierwszym wypadku stanowi tytuł zabezpieczający, w drugim zaś tytuł wykonawczy, oraz cecha prawomocności, która charakteryzuje wyłącznie nakaz zapłaty, od którego nie wywiedziono skutecznie zarzutów, względnie nakaz, który został utrzymany w mocy wyrokiem niepodlegającym zaskarżeniu zwykłym środkiem odwoławczym.
Prawomocne utrzymanie nakazu zapłaty w mocy w całości lub uprawomocnienie się tego rodzaju orzeczenia bez wdania się pozwanego w spór, co do istoty sprawy, powoduje zatem, z jednej strony, następstwo procesowe w postaci powstania tytułu wykonawczego, z drugiej zaś, skutkuje „efektem ubocznym” w postaci utraty mocy przez dotychczasowy tytuł zabezpieczający, w którego miejsce wierzyciel uzyskuje „silniejszy” dokument, o mocy równoważnej prawomocnemu wyrokowi. Tym samym upada podstawa wpisu hipoteki w trybie zabezpieczenia roszczenia i powstaje w jej miejsce dokument, który może być wykorzystany dla ujawnienia hipoteki przymusowej na zasadach ogólnych. O ile więc wierzyciel (powód w sprawie) uzyskał zabezpieczenie hipoteczne w trybie art. 492 § 1 zd. 1 KPC (ewentualnie w zw. z art. 7431 § 1 KPC), to po zakończonym prawomocnie procesie będzie on uprawniony do obciążenia nieruchomości dłużnika hipoteką „trwałą”, mającą swe źródło w tytule wykonawczym.
Ustanie skutków wynikających z tytułu zabezpieczającego i powstanie w to miejsce tytułu wykonawczego (w ramach tego samego dokumentu) pozwala zadać pytanie o losy zastawniczego zabezpieczenia wierzytelności powoda na nieruchomości, a ściślej o kierunek postępowania wieczystoksięgowego, które będzie musiał zainicjować wierzyciel, by nadal móc realizować uprawnienia wynikające z hipoteki z takim samym skutkiem, jaki wynikałby z prawa ustanowionego w trybie art. 492 § 1 zd. 1 KPC. Oczywiste jest przecież, że pomiędzy wydaniem nieprawomocnego nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym a jego uprawomocnieniem się (czy to wobec niewniesienia zarzutów, czy też wskutek zapadnięcia prawomocnego wyroku utrzymującego ten nakaz zapłaty w mocy) upłynąć może niekiedy znaczny czas. Nie sposób natomiast wykluczyć, że w tym okresie inni wierzyciele właściciela nieruchomości uzyskają przeciw niemu tytuły wykonawcze (co szczególnie prawdopodobne w wypadku dłużnika znajdującego się w trudnej sytuacji finansowej), względnie zawrą z właścicielem tym umowy o ustanowienie hipoteki, co spowoduje wpisanie w księdze wieczystej licznych praw zastawniczych o wartości wykluczającej lub znacznie ograniczającej możliwość zaspokojenia wierzyciela hipotecznego, którego prawo ujawniono z niższym pierwszeństwem. Należy bowiem pamiętać, że zgodnie z art. 249 § 1 KC, jeżeli kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej. W konsekwencji więc hipoteka wpisana później pozwoli na zaspokojenie wierzyciela jedynie wówczas, gdy uprawniony z wyższym pierwszeństwem uzyska odpowiednią sumę, a w puli egzekucyjnej pozostaną jeszcze wolne środki podlegające dystrybucji pomiędzy dalszych wierzycieli. Procesowym wyrazem zasady pierwszeństwa hipoteki jest reguła dotycząca zaspokojenia wierzytelności z kategorii czwartej i piątej, wynikająca z art. 1026 § 1 KPC. Trafnie zauważono również, że w wypadku wygaśnięcia hipoteki przymusowej właściciel nieruchomości nabywa uprawnienie do rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym (w myśl art. 1011 ust. 1 KWU), wobec czego może on na tym miejscu ustanowić inną hipotekę, która będzie miała pierwszeństwo przed nową hipoteką wpisaną na podstawie tytułu wykonawczego wierzyciela8. Również i w takim wypadku uzyskanie nowej hipoteki, tym razem już na podstawie tytułu wykonawczego, daje zazwyczaj jedynie iluzoryczne szanse zaspokojenia. Dla nieuczciwego dłużnika rozporządzenie opróżnionym miejscem hipotecznym w opisanej sytuacji może stanowić natomiast dogodne narzędzie dla istotnego ograniczenia lub nawet wyłączenia możliwości prowadzenia skutecznej egzekucji z nieruchomości.
W kontekście przytoczonego przykładu hipoteki uzyskanej na podstawie nieprawomocnego nakazu zapłaty utrzymanego następnie w całości w mocy powstaje zatem pytanie o losy hipoteki wobec ustania skutków, jakie ustawa wiąże z nakazem zapłaty stanowiącym tytuł zabezpieczający. O ile bowiem przyjąć, że wygaśnięcie skutków zabezpieczenia wynikających z art. 492 § 1 KPC oznacza upadek podstawy wpisu hipoteki uzyskanej we wstępnej fazie procesu można by twierdzić, iż wierzyciel legitymujący się obecnie już prawomocnym nakazem zapłaty (a więc dokumentem o odmiennym procesowo charakterze, choć o tożsamej treści) powinien wystąpić z nowym wnioskiem, o wpis nowej (obecnie już „trwałej”) hipoteki, na bazie nowej podstawy (tytułu wykonawczego, czyli prawomocnego nakazu zapłaty). Nietrudno jednak zauważyć, że w takim przypadku podmiot dotychczas uprawniony z tytułu hipoteki wpisanej w trybie zabezpieczenia (na podstawie nieprawomocnego nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym) byłby narażony na utratę pierwszeństwa, skoro hipoteka objęta nowym żądaniem zostałaby wpisana już jako kolejne prawo zastawnicze, z pierwszeństwem niższym względem tych hipotek, które ujawniono w księdze wieczystej w toku procesu. Utrata pierwszeństwa w licznych sytuacjach oznacza natomiast wykluczenie szans zaspokojenia, co szczególnie prawdopodobne w wypadku wcześniejszego ujawnienia wielu hipotek, względnie hipotek o znacznej sumie.