Podstawa wpisu jako samodzielny przedmiot postępowania wieczystoksięgowego

O ile zagadnienie terminu zmiany podstawy wpisu (ściślej złożenia wniosku wieczystoksięgowego) w wypadku postanowienia o zabezpieczeniu wydaje się jednoznaczne w świetle powołanej regulacji, o tyle pewne wątpliwości kwestia ta może budzić w wypadku nakazu wydanego w postępowaniu nakazowym. Prawomocne utrzymanie w mocy orzeczenia tego rodzaju (obecnie art. 493 § 4 zd. 2 KPC, uprzednio art. 496 KPC) niewątpliwie skutkuje bowiem powstaniem dokumentu mogącego stanowić podstawę dla wpisu hipoteki przymusowej bazującej na tytule wykonawczym. Niemniej godzi się zauważyć, że nieprawomocny nakaz zapłaty stanowiący tytuł zabezpieczający (w myśl art. 492 § 1 KPC) nie powinien być uznawany za rozstrzygnięcie, do którego art. 754¹ § 1 KPC znajduje bezpośrednie zastosowanie. Nietrudno bowiem zauważyć, że powołany art. 754¹ § 1 KPC stanowi o „zabezpieczeniach udzielonych” (a zatem dokonanych na żądanie strony), podczas gdy nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym z mocy ustawy pełni funkcję orzeczenia zabezpieczającego, wobec czego ta cecha rozstrzygnięcia nie jest zależna od inicjatywy powoda¹¹. Niemniej, zważywszy na brak normy odnoszącej się wprost do wygaśnięcia skutków zabezpieczających nakazu zapłaty, art. 754¹ § 1 KPC należy zastosować w takim przypadku odpowiednio, wychodząc z założenia, że zabezpieczenie, którego źródłem jest nieprawomocny nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym wygasa najpóźniej w terminie 2 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo jeżeli sąd odmiennie postanowił. Nie sposób zakładać bowiem, by zabezpieczenie, mające z istoty swej charakter tymczasowy, mogło wywoływać skutki prawne także wówczas, gdy w obrocie prawnym znajduje się już tytuł wykonawczy rozstrzygający definitywnie o roszczeniu powoda. Wydaje się zatem, że wobec braku regulacji odnoszących się wprost do nakazów zapłaty art. 754¹ § 1 KPC należy stosować odpowiednio także w wypadku zabezpieczenia dokonanego na podstawie nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym.

Niemniej godzi się w tym miejscu odnotować istotną odmienność proceduralną procesu zakończonego prawomocnym nakazem zapłaty stanowiącym pierwotnie tytuł zabezpieczający od postępowania w sprawie, w której początkowo zabezpieczono powództwo hipoteką przymusową (postanowieniem wydanym na wniosek uprawnionego), a następnie potwierdzono zasadność pretensji powoda prawomocnym wyrokiem uwzględniającym powództwo.

W pierwszym przypadku tytuł zabezpieczający i tytuł egzekucyjny obejmuje jeden i ten sam dokument, podczas gdy w drugiej sytuacji tożsamości tej brak. W konsekwencji więc, odnośnie do nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym, można bronić tezy o „przekształceniu” z mocy prawa tytułu zabezpieczającego w tytuł egzekucyjny w sytuacji, gdy nakaz ten uprawomocnił się, względnie gdy został on utrzymany w mocy w całości prawomocnym wyrokiem. Konsekwencją takiego zapatrywania byłoby także twierdzenie o przekształceniu hipoteki „zabezpieczającej” (tymczasowej) w hipotekę „trwałą” (bazującą na tytule wykonawczym). Przy takim ujęciu, wierzyciel hipoteczny będący uczestnikiem postępowania wieczystoksięgowego o wykreślenie hipoteki wpisanej na mocy nieprawomocnego nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym mógłby skutecznie sprzeciwić się wykreśleniu przysługującego mu prawa zastawniczego, przedstawiając wraz ze skargą na czynność referendarza (względnie wraz z apelacją) odpis prawomocnego nakazu zapłaty z klauzulą wykonalności. Jak trafnie wywodzi bowiem Sąd Najwyższy, reguła wynikająca z uchwały podjętej 16.12.2009 r. w sprawie III CZP 80/09 (zasada rozstrzygania sprawy wieczystoksięgowej według stanu rzeczy z chwili złożenia wniosku i zgodnie z kolejnością wpływu) nie dotyczy okoliczności przemawiających za oddaleniem wniosku. Innymi słowy, wraz z wnioskiem powinny być przedłożone wyłącznie dokumenty przemawiające za dokonaniem żądanego wpisu. Strona sprzeciwiająca się wnioskowi może natomiast przedstawić istotne z jej punktu widzenia dowody składając środek zaskarżenia. W takim wypadku sąd wieczystoksięgowy będzie władny wniosek oddalić, mimo złożenia przez inicjatora postępowania odpowiednich dowodów na poparcie zgłoszonego żądania (oddalenie wniosku może nastąpić również z odwołaniem do okoliczności znanych sądowi urzędowo)¹², jeżeli uprawniony, kwestionujący wykreślenie hipoteki, złożyłby wraz ze skargą lub apelacją odpis prawomocnego nakazu zapłaty zaopatrzonego w klauzulę wykonalności.

O ile więc przyjąć, że przekształcenie nakazu stanowiącego tytuł zabezpieczający w tytuł egzekucyjny (a następnie tytuł wykonawczy) rodzi zbliżone następstwa także w zakresie zabezpieczenia rzeczowego można twierdzić, iż hipoteka „tymczasowa” ex lege staje się hipoteką „trwałą”. W piśmiennictwie proponuje się zresztą nawet wyłączenie wygaśnięcia hipoteki przymusowej w ogóle, w przypadku, gdy prawomocnym orzeczeniem uwzględniono zabezpieczone roszczenie wierzyciela¹³.

Niemniej, przy niezaprzeczalnych walorach praktycznych takiej konstrukcji (przede wszystkim z uwagi na ochronę interesu wierzyciela, który ostatecznie dowiódł zasadności zgłoszonego roszczenia), należy również zwrócić uwagę na jej niedostatki. Z jednej strony bowiem, zakłada ona niestosowanie w wypadku nakazów zapłaty wydanych w postępowaniu nakazowym art. 754¹ § 1 KPC (oczywiście odnośnie do skutku zabezpieczającego wynikającego z nakazu zapłaty tego typu), co zdaje się trudne do obrony, skoro nakazy wydane w tym trybie stanowią tytuły zabezpieczające w rozumieniu KPC, wobec czego następstwa tymczasowe wywołane przez taki nakaz w toku postępowania podlegają wszelkim regulacjom ustawy odnoszącym się do tytułów zabezpieczających, w tym i przepisom regulującym terminy upadku zabezpieczenia. Z drugiej strony, skutek przekształcenia hipoteki „tymczasowej” w hipotekę „trwałą” mógłby nastąpić bez dodatkowych przeszkód jedynie wówczas, gdyby zabezpieczenia dokonano na nieruchomości stanowiącej majątek osobisty dłużnika. W wypadku bowiem ustanowienia zabezpieczenia rzeczowego w trybie art. 743¹ § 1 KPC (na składniku majątku wspólnego) dla stwierdzenia „następstwa hipoteki” niezbędne byłoby dodatkowo zaopatrzenie prawomocnego już nakazu zapłaty w klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika (art. 787 KPC). W konsekwencji wierzyciel dysponujący prawomocnym nakazem zapłaty bez klauzuli wydanej w tym trybie nie byłby w stanie obronić się przed wykreśleniem hipoteki „tymczasowej”. Jedynie przedstawiając nakaz skuteczny względem obojga małżonków, mógłby on zatem skutecznie powstrzymać wykreślenie zabezpieczenia, co wymagałoby wszakże odpowiednio wczesnego podjęcia starań o uzyskanie stosownej klauzuli wykonalności.

Jak się zatem wydaje, w obowiązującym stanie prawnym trudno uciec od zastosowania art. 754¹ § 1 KPC także wobec nakazów zapłaty wydanych w postępowaniu nakazowym.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na ułomność powołanej regulacji. Przewiduje ona bowiem jedynie dwumiesięczny termin na podjęcie czynności mających na celu zmianę podstawy wpisu hipoteki. W tym czasie wierzyciel musi natomiast otrzymać z właściwego sądu odpis tytułu wykonawczego i złożyć stosowny wniosek wieczystoksięgowy. Jeżeli zaś uprawniony uzyskał zabezpieczenie na mieniu stanowiącym składnik majątku wspólnego małżonków, obowiązany będzie on dodatkowo ubiegać się o klauzulę wykonalności w trybie art. 787 KPC.