Podstawa wpisu jako samodzielny przedmiot postępowania wieczystoksięgowego
Artykuł ujmuje podstawę wpisu w księdze wieczystej jako niezbędny element orzeczenia zapadającego w postępowaniu wieczystoksięgowym, który – w pewnych warunkach – może stanowić autonomiczny przedmiot wniosku i odrębny substrat zaskarżenia. W opracowaniu omówiono związek pomiędzy sentencją wpisu i jego podstawą, przytaczając przykłady sytuacji procesowych, w których jedynie zmiana podstawy wpisu powinna stanowić istotę żądania zgłaszanego w postępowaniu o wpis w księdze wieczystej.
Wstęp
Zagadnienie podstawy wpisu w księdze wieczystej było wielokrotnie omawiane w piśmiennictwie i stanowiło przedmiot licznych rozstrzygnięć sądów. Odwołując się do regulacji ustawowych (m.in. art. 6262 § 3, art. 6262 § 2, art. 6269 KPC oraz art. 31 KWU1), wskazywano, że pojęcie to może być tłumaczone zarówno na gruncie materialnoprawnym (jako zdarzenie prawne wywołujące skutki istotne z punktu widzenia stanu prawnego nieruchomości), jak i procesowym (jako podstawa faktyczna rozstrzygnięcia sądu wieczystoksięgowego). Podnoszono również, że w pewnych wypadkach ustawodawca mówi o podstawie wpisu jako o dokumencie stwierdzającym fakt prawny, istotny z punktu widzenia przedmiotu postępowania wieczystoksięgowego2.
Każde z przytoczonych zapatrywań znajduje uzasadnienie w świetle obowiązujących regulacji. Niemniej, z punktu widzenia przedmiotu rozważań, najistotniejsze jest spostrzeżenie o podstawie wpisu jako o koniecznym, wymaganym przepisami elemencie orzeczenia zapadającego w postępowaniu wieczystoksięgowym.
Zgodnie z § 10 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 17.11.2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów3 wpis powinien zawierać m.in. dane o jego podstawie wpisu – obejmujące rodzaj, datę i numer lub sygnaturę dokumentu, przedmiot sprawy oraz nazwę i siedzibę organu, który wydał ten dokument, lub imię (imiona) i nazwisko notariusza oraz siedzibę kancelarii notarialnej; jeżeli podstawą wpisu jest przepis prawa – rodzaj i tytuł aktu prawnego, wskazanie miejsca ogłoszenia, numer jednostki redakcyjnej tego aktu, wskazanie daty jego uchwalenia lub wydania oraz w przypadku, gdy akt prawny nie jest ustawą, wskazanie organu, który ten akt wydał. Szczegółowy sposób ujawniania podstawy wpisu przewiduje także rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15.2.2016 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie teleinformatycznym4, które omawianemu zagadnieniu poświęca Rozdział 2 i 3 w Dziale III.
Nie powinno zatem budzić wątpliwości, iż omawiana podstawa stanowi składową orzeczenia wydawanego przez sąd wieczystoksięgowy w formie wpisu lub równoważnego mu wykreślenia (art. 6268 § 7 KPC). Jeżeli bowiem wpis w księdze wieczystej rozumiany jest jako zmiana treści księgi wieczystej dokonana na wniosek lub z urzędu w trybie nieprocesowym, to powiązanie sentencji rozstrzygnięcia (za sentencję należy uznać natomiast tę część wpisu, która odnosi się bezpośrednio do stanu prawnego nieruchomości) z dokumentem stanowiącym jego podstawę prowadzi do wniosku o podstawie wpisu jako o każdorazowym i niezbędnym elemencie orzeczenia tego rodzaju.
Sprzężenie sentencji wpisu z jego podstawą oznacza, że ujawnieniu, wykreśleniu, względnie zmianie treści prawa widniejącego w księdze wieczystej towarzyszyć musi opisanie i wskazanie w odpowiednim miejscu także dokumentu będącego źródłem tej zmiany. Postanowienie sądu, przyjmujące w tym wypadku postać wpisu, składa się zatem z sentencji stanowiącej element opisu stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej oraz ze wskazania podstawy orzeczenia, z reguły obejmującej opis dokumentu (czy dokumentów), który został uznany przez sąd za odpowiedni dla dokonania wpisu.
Zależność wpisu i jego podstawy jest zatem oczywista. Każdy wpis (wykreślenie) w księdze wieczystej implikuje bowiem konieczność powołania nowej podstawy. Co więcej, w wypadku stwierdzenia zasadności żądania sąd wieczystoksięgowy z urzędu dokona wskazania podstawy wpisu w odpowiedniej jednostce redakcyjnej właściwej księgi wieczystej (co może zdarzyć się np. wówczas, gdy wnioskodawca złoży wraz z wnioskiem wiele dokumentów, z których to jedynie część powinna stanowić podstawę wpisu). Żądanie wniosku nie musi bowiem obejmować tego elementu (w rubryce „Treść żądania”), choć oczywiście podstawa wpisu powinna zostać w formularzu powołana (rubryka „Wykaz dokumentów załączonych do wniosku”)5 i załączona do wniosku (chyba, że istotny dla postępowania dokument znajduje się już w aktach księgi wieczystej, ewentualnie gdy podstawę wpisu stanowi przepis prawa).
Nie ulega zatem wątpliwości, że uwzględnienie wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej skutkuje nie tylko powinnością wyrażenia w sentencji zmian stanu prawnego nieruchomości, ale prowadzi także do konieczności opisania podstawy tych zmian. Jednocześnie nietrudno zauważyć, że podstawa wpisu ma charakter służebny względem sentencji rozstrzygnięcia. O stanie prawnym nieruchomości decyduje bowiem treść praw rzeczowych i obligacyjnych ujawnionych w księdze wieczystej i z księgi tej wykreślonych. Ujawnienie podstawy wpisów ma natomiast na celu przede wszystkim oznaczenie zdarzeń prawnych będących źródłem zmian stanu prawnego nieruchomości i – samo w sobie – nie służy ustaleniu stanu prawnego. Dopiero informacja płynąca z sentencji wpisu w powiązaniu z jego podstawą pozwoli na ocenę stanu prawnego wynikającego z księgi wieczystej, w tym na wskazanie zdarzenia prawnego będącego źródłem powstania, zmiany lub ustania prawa ujawnionego w tej księdze.
Posiłkowa funkcja podstawy wpisu względem jego sentencji wyłącza możliwość objęcia żądaniem wniosku jedynie samej merytorycznej części orzeczenia wieczystoksięgowego (opisującej stan prawny nieruchomości, względnie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, dla którego prowadzona jest księga wieczysta). Nie sposób przyjąć bowiem, by teoretycznie możliwa była sytuacja, w której dochodzi do zmiany treści prawa ujawnionego w księdze wieczystej, bez odniesienia się do dokumentu (lub innej podstawy, np. przepisu ustawy) będącego źródłem tej zmiany. Nie w każdym wypadku jednak zależność taka zachodzi w relacji pomiędzy podstawą wpisu a jego merytoryczną treścią. W świetle obowiązujących przepisów możliwe są bowiem sytuacje, w których przedmiotem żądania objęta będzie wyłącznie zmiana podstawy wpisu, bez ingerencji w jego merytoryczną część (sentencję).