Sąd rodzinny wobec sytuacji na granicy polsko-białoruskiej (zarys metodyki)
Właściwość sądu
Zasadniczo sądem właściwym do wydania postanowienia o zabezpieczeniu małoletniego cudzoziemca jest sąd właściwy ze względu na miejsce pobytu małoletniego. Jednak art. 569 § 2 KPC daje możliwość odstępstwa od tej ogólnej zasady. Nie oznacza to, że decyzje w sprawie zabezpieczenia może wydać dowolny sąd w Polsce, a zawiadomienia dotyczące małoletniego cudzoziemca składane będą np. do sądu w miejscowości X, jako że orzeka tam sędzia wrażliwy na sytuację małoletnich uchodźców. Przedstawiciel organizacji społecznej, uzyskując informację o osobie małoletniego, którego zdrowie lub życie jest zagrożone, powinien sporządzić informację zawierającą jak najwięcej danych i przekazać ją albo do sądu właściwego z uwagi na miejsce pobytu dziecka, albo np. do sądu właściwego według swojej siedziby lub siedziby oddziału, swojego miejsca zamieszkania (chodzi o wykazanie jakiegokolwiek powiązania sądu orzekającego ze sprawą – złożenie wniosku do sądu w danej miejscowości powinno mieć jakieś logiczne uzasadnienie). Zawiadomienie takie stanowi podstawę wszczęcia z urzędu postępowania w trybie art. 109 KRO i udzielenie zabezpieczenia poprzez zarządzenie umieszczenia małoletniego w miejscu bezpiecznym. Sądy mogą rozważać zobowiązanie Komendanta Straży Granicznej do wskazania, w jakiej placówce ma miejsce dla małoletniego i jego opiekuna, żeby wydać postanowienie o umieszczeniu w konkretnym miejscu.
Istnieje również teoretyczna możliwość powierzenia, w trybie zabezpieczenia, pieczy nad małoletnim cudzoziemcem konkretnej osobie X ze wskazaniem miejsca (konkretne mieszkanie, adres). Konieczne jest udokumentowanie osoby i jej warunków mieszkaniowych. Kandydat ubiegający się o powierzenie mu pieczy nad małoletnim powinien przedłożyć aktualną informację o niekaralności z Krajowego Rejestru Karnego, dokument o zatrudnieniu, opinię z miejsca pracy, ewentualnie odpis z Krajowego Rejestru Sądowego dla organizacji, którą reprezentuje, poświadczenie o prawie do lokalu (umowa najmu, kopia aktu notarialnego itp.). Wniosek takiej osoby sąd może rozpoznać również na posiedzeniu niejawnym. Przed rozpoznaniem wniosku sąd może zlecić wykonanie pilnego wywiadu kuratorskiego w miejscu zamieszkania osoby ubiegającej się o powierzenie pieczy.
Wniosek o powierzenie pieczy powinien zawierać dane kontaktowe wnioskodawcy (łącznie z numerem telefonu, e-mailem), co przyspiesza procedowanie. Sąd może taki wniosek uwzględnić, wszczynając jednocześnie postępowanie o wydanie zarządzeń opiekuńczych co do małoletniego. Nieobecnym rodzicom małoletniego sąd opiekuńczy ustanowi kuratora jako dla uczestnika nieznanego z miejsca pobytu. W ostatnim punkcie postanowienia o zarządzeniu powierzenia pieczy nad małoletnim konkretnej osoby w konkretnym miejscu sąd może zobowiązać do wydania dziecka osobie, której powierzono pieczę. Zobowiązanie to jest skuteczne wobec każdej innej osoby, u której małoletni będzie przebywał.
W przypadku małoletnich konieczne może się okazać badanie wieku osoby, która za małoletniego się podaje. Tryb tego badania przewiduje art. 32 ustawy, jednak uprawnienia tam wskazane przysługują Straży Granicznej – sąd z urzędu nie przeprowadzi takiej procedury. Przy małoletnich niedysponujących żadnym dokumentem tożsamości kwestia ta może okazać się istotna – umieszczenie osoby dorosłej z małoletnimi w placówce opiekuńczo-wychowawczej nie będzie właściwe. Pozostanie wówczas zawiadomienie Straży Granicznej i zobowiązanie do przeprowadzenia stosownego postępowania.
Ustanowienie kuratora
Należy również rozważyć możliwość ustanowienia kuratora dla osoby pełnoletniej niepełnosprawnej w trybie art. 184 KRO (art. 600 KPC). Wydaje się, że w takich przypadkach, kiedy mamy do czynienia z osobami niepełnosprawnymi, kiedy osoba nie ma możliwości ustanowienia pełnomocnika, sądy mogą również udzielać ochrony cudzoziemcom w tym trybie, upoważniając jednocześnie kuratorów do złożenia wniosków o ochronę prawną. Wprawdzie kurator nie jest przedstawicielem osoby niepełnosprawnej, lecz z całą pewnością ma możliwość pomagania cudzoziemcom, doradzania im, a nawet uzyskania od nich pełnomocnictwa do ich reprezentowania. Dotyczyć to może osób, które znajdują się w szpitalu w ciężkim stanie. Tych osób dotyczyć może również orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie opiekuńczo-leczniczym (tzw. ZOL).
Czy decyzje sędziego sądu rodzinnego mogą zapobiec push-back’owi?
Istotne problemy naszego życia nie mogą być rozwiązane
na tym samym poziomie myślenia,
na jakim byliśmy, kiedy je tworzyliśmy.
Albert Einstein
Analizując przedmiotowe zagadnienia, należy wziąć pod uwagę uwarunkowania faktyczne, a następnie przejść do unormowań prawnych. To właśnie sytuacje na granicy powodują, że sądy powinny działać inaczej, nieszablonowo. Źródłem problemów jest przede wszystkim polityka władzy wykonawczej, polegająca na łamaniu powszechnie obowiązujących przepisów prawa, w tym umów międzynarodowych i Konstytucji. Stosowanie procedury push-back (wprowadzonej rozporządzeniem wbrew przepisom ustawy), a następnie próba jej legalizacji poprzez zmianę ustawy o cudzoziemcach i ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej faktycznie nie polepszyła standardów traktowania uchodźców na granicy. Faktyczne problemy wynikające z takiego postępowania mają różny charakter i dotyczą całości ochrony dziecka i rodziny. Do tych problemów zaliczyć można:
1) stosowanie procedury push-back powodującej tragedię humanitarną na granicach (drastyczne warunki pogodowe, brak środków umożliwiających przetrwanie, brak pomocy medycznej, rozdzielanie rodzin, działalność reżimu białoruskiego po drugiej stronie granicy);
2) nieskładanie do sądów przez Straż Graniczną wniosków opartych o ww. ustawy dotyczące cudzoziemców (o umieszczenie w ośrodku);
3) brak działania służb państwa mających za zadanie udzielanie pomocy również cudzoziemcom (np. Policja, pomoc społeczna itd.);
4) niemożność ustalenia telefonów służbowych sędziów dyżurujących;
5) potencjalnie możliwa niewydolność systemu sądownictwa (por. rozważania dotyczące właściwości sądu w sprawach o zabezpieczenie);
6) brak narzędzi pozwalających sędziom na podejmowanie szybkich i skutecznych decyzji („Know-how”, problemy z ustaleniem tożsamości cudzoziemców, ich wieku, z uzyskaniem szybkiej pomocy tłumacza).
W sytuacji opisanej jak wyżej, a w szczególności systemowego łamania art. 7 Konstytucji RP (praworządność), pojawiają się problemy prawne, których nie można rozwiązać na poziomie dotychczasowej wykładni przepisów i praktyki stosowania prawa. Skoro bowiem część organów państwa nie wykonuje swoich obowiązków, łamiąc prawo, należy szukać interpretacji, które przynajmniej mogą pomóc w rozwiązaniu problemu humanitarnego na granicy, jednak bez gwarancji powodzenia. Analizując przepisy, które mają znaczenie z punktu widzenia podstawy działania sądów, z urzędu są wspomniane wcześniej art. 72 Konstytucji RP, art. 100 i 109 KRO. Na gruncie stosowania norm zawartych w tych artykułach istnieje konieczność podejścia do nich w nowy sposób, dający sądowi możliwość wywierania wpływu na władzę publiczną w sposób szerszy niż dotychczas. Oczywiście trzeba mieć świadomość, że spowoduje to kolejne problemy, w szczególności w kontekście wykonania decyzji sądów, jednak nadzwyczajna sytuacja wymaga nadzwyczajnych środków i wydaje się, że jest to jedyna droga mogąca wywrzeć jakikolwiek wpływ na sytuację cudzoziemców w kraju. W kontekście wprowadzonych nowych rozwiązań legislacyjnych oraz zastosowania możliwych rozwiązań prawnych należy mieć na względzie podstawowe zasady funkcjonowania prawnego, tj.:
1) zasadę niezawisłości sędziowskiej (art. 178 ust 1 Konstytucji RP: sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom);
2) wykorzystanie prawa międzynarodowego w kontekście art. 91 Konstytucji RP statuującego zasadę pierwszeństwa ratyfikowanej umowy przed ustawami – poprzez bezpośrednie stosowanie norm prawa międzynarodowego w miejsce ustaw;
3) wykorzystanie orzecznictwa międzynarodowego w szczególności ETPCz1.
Biorąc powyższe pod uwagę, sąd na gruncie postępowania zabezpieczającego mógłby na podstawie art. 755 § 1 KPC w zw. z art. 100 KRO w zw. z art. 178 ust. 1 i art. 56 ust. 2 Konstytucji RP w zw. z art. 22 Konwencji o prawach dziecka z 22.11.1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526; dalej: PrawDziecK) w zw. z art. 3 i 13 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61 poz. 284; dalej: EKPCz) oraz art. 4 Protokołu nr 4 do EKPCz zobowiązać komendanta oddziału Straży Granicznej/komendanta placówki Straży Granicznej do przyjęcia od X.Y. (powinno objąć ochroną osoby, o których mowa w art. 22 Konwencji o prawach dziecka) wniosku o ochronę międzynarodową i pominięcia procedury, o której mowa w art. 303b CudzU.
Rozważyć należy również, czy w tym samym postanowieniu na podstawie ww. przepisów nie należy zobowiązać Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców do niestosowania wobec X.Y. instytucji określonej w art. 33 ust. 1a OchrCudzU.
Jeżeli chodzi o problemy natury faktycznej, czyli brak telefonów sędziów dyżurujących czy brak tłumaczy, powinno się ustalić listy takich osób/telefonów i przekazać je organizacjom pozarządowym (telefony dyżurne) oraz sądom (listy tłumaczy).
Przedstawione powyżej rozważania stanowią zarys metodyki postępowania sądu rodzinnego w sytuacji kryzysu migracyjnego i humanitarnego, jaki od kilku miesięcy trwa na pograniczu polsko-białoruskim. Pozostaje mieć nadzieję, że będą one pomocne dla sędziów rodzinnych orzekających w tych sprawach, profesjonalnych pełnomocników, jak również dla organizacji humanitarnych udzielających wsparcia migrantom.