Test sześciu warunków unijnego standardu pojęcia „sądu” a polski wymiar sprawiedliwości – rozważania na kanwie wyroku TSUE z 27.2.2018 r. w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses*

Po drugie, w art. 11 w § 3 PrUSP skreślono zd. 3. Zmiana przepisu likwidująca możliwość wiążącego sprzeciwu kolegium wobec kandydata na przewodniczącego wydziału osłabia organ kolegialny samorządu sędziowskiego, a tym samym wzmacnia pozycję prezesa pochodzącego z mianowania i będącego uzależnionym bezpośrednio od Ministra Sprawiedliwości. Powiązany z tym jest art. 18 ust. 2 przepisów przejściowych, który nakazuje prezesom sądów w ciągu 6 miesięcy dokonanie przeglądu stanowisk funkcyjnych przewodniczących wydziałów, zastępców przewodniczących wydziałów, kierowników sekcji, a także wizytatorów w podległych im sądach i w tym okresie umożliwia odwołanie z funkcji przewodniczącego wydziału, zastępcę przewodniczącego wydziału, kierownika sekcji oraz wizytatora. W istocie, stanowi on zezwolenie na przegląd stanowisk funkcyjnych przez nowych prezesów¹²⁷.

Po trzecie, zmieniono sposób ustalania podziału czynności i w rezultacie rozszerzono możliwość przeniesienia sędziego do innego wydziału na podstawie art. 22a § 4a–4c PrUSP.

Po czwarte, zmieniono sposób powoływania prezesów w sposób określony w art. 23–25 PrUSP poprzez przekazanie całości uprawnień do powoływania prezesów sądów powszechnych wszystkich szczebli, przy pozbawieniu wszelkich uprawnień w tym zakresie organów samorządu sędziowskiego. Minister Sprawiedliwości może również odwoływać prezesów (zmieniony art. 27 PrUSP). Jako podstawa do odwołania prezesa została dodana nowa przesłanka: ,,szczególnie niska efektywność działań w zakresie pełnionego nadzoru administracyjnego lub organizacji pracy w sądzie lub sądach niższych”, co stanowi przesłankę subiektywną. Rola KRS wobec jej aktualnego kształtu jest wątpliwa. Dodatkowo, zgodnie z art. 18 ust. 1 Przepisów wprowadzających, została przewidziana kompetencja – prawie całkowicie dowolna – Ministra Sprawiedliwości w zakresie odwoływania prezesów sądów w ciągu 6 miesięcy. Warto zaznaczyć, że nawet w stanie prawnym obowiązującym przed 1989 r. ­Minister Sprawiedliwości musiał przed odwołaniem prezesa sądu zasięgnąć opinii organu przedstawicielskiego w postaci kolegium sądu, a praktyka odwołań prezesów sądów w oparciu o wskazane praktyki i powołań nowych prezesów przez władzę polityczną w okresie: sierpień 2017–luty 2018 r. budzi powszechne zastrzeżenia jako naruszająca niezależność sądów¹²⁸.

Po piąte, dokonano zmian w zakresie oceny rocznych informacji o działalności sądów oraz systemu nagradzania i karania prezesów (art. 37 g, 37ga, 37h PrUSP), regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (art. 41 PrUSP), zasad udostępniania akt sprawy (art. 53c PrUSP), zwiększając kompetencje Ministerstwa Sprawiedliwości.

Po szóste, zmieniono przepisy odnoszące się do wizytacji, np. art. 37d PrUSP, którym zmieniono tryb wyboru wizytatorów poprzez przeniesienie kompetencji do wiążącego decydowania w tej kwestii z kolegium (organu sędziowskiego pochodzącego z wyboru) na osobę Ministra Sprawiedliwości, będącego równocześnie Prokuratorem Generalnym. Ministerstwo Sprawiedliwości ma pełną kontrolę nad doborem wizytatorów i może zatem pośrednio, poprzez wybór osób oceniających i kształtujących praktykę orzeczniczą w sądach powszechnych, kształtować sposób orzekania.

Po siódme, zlikwidowano stanowiska kierowników szkolenia (art. 29 § 1 pkt 1 i art. 31 § 1 pkt 1 PrUSP), przenosząc całkowicie te kompetencje na Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury. Oznacza to, że w chwili obecnej sposób kształcenia sędziów w całości podlega pod instytucję, na czele której stoi osoba wybierana przez Ministerstwo Sprawiedliwości.

Po ósme, wprowadzono losowy przydział spraw (art. 47a PrUSP). Nie należy kwestionować, co do zasady, losowego przydziału spraw, ale wskazać należy, iż to system na chwilę obecną nieweryfikowalny. Ministerstwo konsekwentnie nie ujawnia kodu źródłowego systemu – ani na wniosek organizacji pozarządowych, ani na żądanie posłów¹²⁹. Nie da się zatem ustalić w istocie, w jaki sposób ten system funkcjonuje i jak sprawy są przydzielane. Przedmiotowy system jest w całości kontrolowany przez Ministra Sprawiedliwości – który jako Prokurator Generalny – może być potencjalnie stroną w każdej cywilnej i karnej sprawie sądowej.

Po dziewiąte, wprowadzono przyspieszony tryb awansu (art. 64 PrUSP) poprzez możliwość awansowania bezpośrednio z sądu rejonowego do apelacyjnego, przy założeniu odpowiednio długiego stażu.

Po dziesiąte, wprowadzono obowiązek zawiadamiania prezesa sądu przez sędziego o udziale w szkoleniu bądź korzystaniu z innej formy doskonalenia zawodowego, jeżeli będzie przebywał ponad jeden dzień poza miejscowością będącą siedzibą sądu, w którym pełni służbę (art. 82a § 5 PrUSP).

Po jedenaste, rozszerzono zakres oświadczeń majątkowych w zakresie ich upublicznienia i wprowadzono nowy formularz. Oświadczenia sędziów są ogólnie dostępne w Internecie.

Po dwunaste, zmiana art. 69 § 1 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, uchwalona 12.7.2017 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 1452) w połączeniu ze zmianą dokonaną w ustawie z 16.11.2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r. poz. 38), która weszła w życie 1.10.2017 r., powodował „automatyczne” przeniesienie w stan spoczynku kobiet – sędziów z chwilą ukończenia przez nie 60 r.ż. Nowelizacja ta została uchylona, co nie zmienia faktu, iż część kobiet zmuszona była przejść w stan spoczynku w wieku 60 lat, wobec braku decyzji o przedłużeniu. Praktyczne zastosowanie tego przepisu było bowiem takie, że Minister odmawia kobietom możliwości dalszego orzekania¹³⁰.

Ustawą o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw z 8.12.2017 r.¹³¹ zmieniono przepisy odnoszące się do KRS, zmieniając sposób jej wyboru oraz kompetencje. Zgodnie z art. 3 tej ustawy, w ustawie z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych¹³² art. 106i § 8 otrzymał brzmienie: ,,Jeżeli Krajowa Rada Sądownictwa w terminie dwóch miesięcy od dnia przedstawienia wykazu i wniosku, o których mowa w § 7, nie zgłosi sprzeciwu, asesor sądowy pełni obowiązki sędziego przez okres 4 lat od dnia upływu dwumiesięcznego terminu, a w przypadku zgłoszenia sprzeciwu, od dnia uchylenia uchwały wyrażającej sprzeciw”.