Test sześciu warunków unijnego standardu pojęcia „sądu” a polski wymiar sprawiedliwości – rozważania na kanwie wyroku TSUE z 27.2.2018 r. w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses*

Ostatnia zmiana, która weszła w życie 3.4.2018 r. zawarta jest w ustawie o SN z 8.12.2017 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 5), w art. 108 tej ustawy i odnosi się w szczególności do nowego postępowania dyscyplinarnego. Nowy model postępowań dyscyplinarnych, w odniesieniu do sędziów, ale również innych zawodów prawniczych, zakłada podporządkowanie postępowań dyscyplinarnych Ministrowi Sprawiedliwości oraz znaczną modyfikację modelu procesowego oraz rozwiązań materialnoprawnych.

Nowy model postępowania dyscyplinarnego zakłada możliwość prowadzenia przez sąd dyscyplinarny postępowania pomimo usprawiedliwionej nieobecności obwinionego sędziego lub jego obrońcy, co w istocie pozbawia możliwości przedstawienia argumentów przez sędziego na swoją obronę. Jest to rażąco sprzeczne z podstawowymi zasadami rzetelnego procesu, w tym z konstytucyjną zasadą prawa do obrony czy z art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Na uzasadniony wniosek obwinionego sędziego, który nie może brać udziału w postępowaniu dyscyplinarnym z powodu choroby, prezes sądu dyscyplinarnego albo sąd dyscyplinarny wyznacza dla niego obrońcę z urzędu. Równocześnie jednak czynności związane z wyznaczeniem obrońcy z urzędu oraz podjęciem przez niego obrony nie tamują biegu postępowania. W nowym modelu postępowania dyscyplinarnego wprowadzono szereg uregulowań proceduralnych mniej korzystnych dla sędziego niż występujące w zwykłym procesie karnym. Wśród takich wątpliwych rozwiązań należy wskazać m.in. na: wprowadzenie swoistej prekluzji poprzez ograniczenie prawa sędziego do obrony poprzez wyznaczenie mu terminu 14 dni na złożenie wniosków dowodowych pod rygorem ich pominięcia, wyłączenie stosowania wobec sędziów w postępowaniu dyscyplinarnym reguły ne peius¹³³ (co oznacza, że odwoławczy sąd dyscyplinarny może skazać obwinionego sędziego, który został uniewinniony w I instancji lub co do którego w I instancji umorzono lub warunkowo umorzono postępowanie), przepisy pozwalające na prowadzenie czynności procesowych w postępowaniu dyscyplinarnym w sytuacji, w której sędzia lub jego obrońca nie stawili się, a brak jest dowodu, że zostali o niej powiadomieni. Wskazać należy także na swoiste rozwiązania proceduralne, w szczególności na wprowadzenie 24-godzinnego trybu przyspieszonego dla rozpoznania wniosku o zezwolenie na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub tymczasowe aresztowanie sędziego ujętego na gorącym uczynku niektórych przestępstw oraz wprowadzenie natychmiastowej wykonalności uchwały w tym przedmiocie. Na szczególnie negatywną ocenę zasługuje rozwiązanie, zgodnie z którym niestawiennictwo obrońcy na posiedzenie w sprawie o uchylenie immunitetu nie wstrzymuje rozpoznania wniosku. Taka regulacja stanowi zaprzeczenie prawa do obrony sędziego, wobec którego toczy się postępowanie, narusza zasadę kontradyktoryjności w postępowaniu dyscyplinarnym, a także stanowi bezpośrednie zagrożenie dla niezawisłości. Ponadto wprowadzono do składów orzekających w SN w sprawach dyscyplinarnych ławników, wybieranych przez wyższą izbę parlamentu – Senat. Oznacza to, że ławników decydujących o odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, w tym o ich usunięciu z zawodu, wybierać będą czynni politycy. Ławnik nie musi mieć przy tym wykształcenia prawniczego, a wystarczające jest posiadanie co najmniej wykształcenia średniego. Nowelizacja znacznie rozszerza uprawnienia Ministra Sprawiedliwości będącego równocześnie od 2015 r. Prokuratorem Generalnym. Przede wszystkim, od 3.4.2018 r. Minister Sprawiedliwości ma uprawnienie do wyboru Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów Sądów Powszechnych oraz dwóch jego zastępców według swego swobodnego uznania. Minister Sprawiedliwości, będący równocześnie Prokuratorem Generalnym, uzyskuje konkretne uprawnienia procesowe w postępowaniu, albowiem może zaskarżyć do sądu dyscyplinarnego postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawach, w których złożył wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, a także może wnieść sprzeciw od postanowienia rzecznika dyscyplinarnego o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego oraz od każdego postanowienia o umorzeniu postępowania. Powyższe może być wątpliwe z punktu widzenia zasady równouprawnienia stron, jak również może wpływać na niezawisłość sędziowską. Nowelizacja przyznaje Ministrowi Sprawiedliwości ­arbitralne prawa do wyznaczania sędziów mających pełnić służbę w sądzie dyscyplinarnym, co związane jest dodatkowo z podwyższonym wynagrodzeniem.

Wśród zmian wprowadzonych przez ten przepis art. 108 ustawy o SN z 8.12.2017 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 5) należy wskazać na dodanie do art. 86 PrUSP § 3a–3d, który wprowadził nową pozakonstytucyjną podstawę do zrzeczenia się urzędu sędziego.

W tym duchu idzie kolejny obowiązek (w taki sposób interpretowany przez Ministerstwo) nałożony na sędziów do złożenia oświadczeń o posiadaniu wyłącznie obywatelstwa polskiego. Przy czym, oświadczenie to nie może ograniczać się do stwierdzenia, że sędzia/asesor sądowy ma obywatelstwo polskie, ale musi wyraźnie wskazywać, że ma tylko jedno – polskie obywatelstwo” – tak zaczyna się pismo, które do prezesów sądów apelacyjnych rozesłało Ministerstwo Sprawiedliwości. Ma to związek z nową regulacją, zgodnie z którą sędzia mający obywatelstwo inne niż naszego kraju, o ile nie zrzeknie się go do 4.10.2018 r., utraci prawo do orzekania¹³⁴.

Kolejno ustawą z 12.4.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz ustawy o Sądzie Najwyższym nastąpiły zmiany co do sposobu powoływania i odwoływania prezesów sądów oraz wprowadzono nowe składy kolegiów. Przed odwołaniem prezesa będzie musiał zasięgnąć opinii kolegium sądu, czyli organu wybranego przez samorząd sędziowski. Opinia ta nie będzie wiążąca, ale minister może odwołać się od niekorzystnej dla siebie opinii do KRS. Krajowa Rada Sądownictwa może odrzucić wniosek ministra większością 2/3, czyli 17 głosów. W odniesieniu do kolegiów zwiększono reprezentację najliczniejszej grupy sędziów rejonowych, albowiem każdy sąd rejonowy ma wybierać po jednym członku kolegium, a zebranie sądu okręgowego – dwóch sędziów. Dodatkowo, prezes i pierwszy wiceprezes zasiadają w kolegium z urzędu. Nie ma jednak przepisów przejściowych, które mówiły, co zrobić z trwającymi kadencjami dotychczasowych kolegiów.

Następnie ustawą z 10.5.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw¹³⁵ dokonano zmian w ustawie z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych¹³⁶, w ustawie z 8.12.2017 r. o SN¹³⁷ oraz w ustawie z 12.5.2011 r. o KRS¹³⁸. W szczególności, na mocy art. 106i § 1 otrzymuje brzmienie: Asesorów sądowych mianuje Prezydent RP na czas nieokreślony, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, użyte zaś w § 2 i 3 w różnym przypadku wyrazy „Minister Sprawiedliwości” zastępuje się użytymi w odpowiednim przypadku wyrazami „Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej”, Asesor sądowy pełni obowiązki sędziego przez okres 4 lat od dnia objęcia stanowiska asesorskiego”. Zmiana polega na przesunięciu kompetencji z osoby Ministra Sprawiedliwości (z możliwością sprzeciwu KRS) na prezydenta RP, który ma mianować asesorów na wniosek KRS. Różnica w stosunku do sposobu mianowania sędziów polega na tym, że w przypadku asesorów nie ma wolnego konkursu, a jedynie powstaje lista na podstawie wyników egzaminu w KSSiP.

W związku z dyskusją toczącą się w obszarze praworządności trzeba z całą mocą podkreślić, że projektowane zmiany we wszystkich obszarach, a zwłaszcza w sferze prawa o ustroju sądów powszechnych, mają charakter iluzoryczny, a służą jedynie stworzeniu pozoru dyskusji w płaszczyźnie europejskiej.