Ustalanie treści tekstu, który zniesławia. Zakres analizy i interpretacji językowej w procesach o pomówienie
Reasumując, podstawowym celem analizy i interpretacji językowej, które filolog polonistyczny podejmuje w ramach postępowań toczących się w związku z art. 216 KK, powinno być, bez względu na nieprecyzyjność czy nawet niefortunność pytań skierowanych do niego w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opinii, ustalenie treści zawartej w tekście wskazanym biegłemu przez odpowiedni organ. Skoro zgodnie z przyjętym tu modelem mechanizm zniesławienia polega na tym, że podmiot A orzeka o podmiocie B zawartą w tekście C treść D, którą to treść oskarżyciel uważa za pomawiającą, specjalista musi tę treść precyzyjnie ustalić i równie precyzyjnie opisać przy użyciu języka ogólnego. Biegły nie tylko nie musi, ale nie powinien wypowiadać się w sprawie relacji adekwatności, a więc tego, czy ustalone przez niego treści są adekwatne w stosunku do stanu faktycznego. Odnoszenie się do rzeczywistości pozajęzykowej i w konsekwencji stwierdzanie, czy dany tekst jest pomawiający, leży poza kompetencjami filologa polonistycznego. Podczas badania wyznaczonego procesowo materiału tekstowego specjalista ma obowiązek zastosować dostępne mu metody i uwzględnić najróżniejsze uwarunkowania, przy czym zawsze musi respektować reguły polskiego języka ogólnego jako najważniejszej płaszczyzny odniesienia. W tym też języku biegły powinien przedstawić jasno, klarownie wnioski kończące opinię. Dzięki temu nie tylko podniesie zrozumiałość swoich wywodów, ale też ułatwi ewentualne polemizowanie w ramach działań podejmowanych przez strony i sąd w danym postępowaniu lub w trakcie procedury odwoławczej.
Determining the content of a libelous text. The scope of linguistic analysis and interpretation in libel trials
The main purpose of the linguistic analysis and interpretation undertaken by an expert linguist in the course of proceedings under Article 216 of the CC is to determine the content contained in the text indicated to the expert by the competent authority in the decision to admit evidence from the opinion. The expert should not comment on the relation of adequacy, i.e. whether the contents established by him are adequate in relation to the facts and whether they are offensive. When examining a text material, a specialist is obliged to apply the methods available to him and take into account various conditions, while always respecting the rules of the general Polish language as the most important point of reference. The expert should also clearly present the conclusions of the opinion in this language.
Key words: libel, libelous text, linguistic analysis, forensic linguist
* Autor jest doktorem hab., profesorem Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, specjalistą z zakresu współczesnej normy językowej i frazeologii, zajmuje się również językiem kancelaryjno-urzędowym, problemem agresji werbalnej, mediami i tzw. plain language; ORCID: 0000-0002-5800-8510.
1 Orzekanie jako takie można też nazwać wyrażaniem opinii, która to opinia jest z kolei istotna w wielu postępowaniach dotyczących prawa do jej wygłaszania. Na temat pojęcia opinii zob. J. Liberek, O pojęciu opinii. Rozważania semantyczno-leksykograficzne i ich przydatność w postępowaniu sądowym, [w:] M. Karwatowska, A. Siwiec (red.), Wartości i wartościowanie w badaniach nad językiem, Chełm 2012, s. 97‒104.
2 Zob. kolejno następujące publikacje: Gramatyka języka polskiego. Zarys popularny, wyd. VI, Warszawa 1987; Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, wyd. IV, Warszawa 1962; Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. VI, Warszawa 1984.
3 Zob. Językoznawstwo ogólne, Warszawa 1983, s. 53.
4 Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej [w:] J. Bartmiński, B. Boniecka (red.), Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin 1998. Cyt. za: Tekstologia, cz. 1, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2004, s. 17.
5 Jestem zwolennikiem koncepcji, zgodnie z którą w polskim systemie nie ma synonimów absolutnych, lecz jedynie konstrukcje bliskoznaczne.
6 Obie definicje i kolokacje na podstawie: Wielki słownik języka polskiego ze słownikiem wyrazów bliskoznacznych PWN, opracowanie (na podstawie Uniwersalnego słownika języka polskiego PWN, pod red. S. Dubisza) L. Drabik, wyd. I, t. I–V, Warszawa 2018.
7 Obie definicje na podstawie: P. Żmigrodzki, Wielki słownik języka polskiego, dostępny na: https://wsjp.pl/.
8 Na temat pytań stawianych biegłemu językoznawcy, który ma ustalić znaczenie wyrazów i tekstów oraz ich cechy stylistyczne, zob. M. Zaśko-Zielińska, Pytania stawiane biegłemu [w:] M. Zaśko-Zielińska, K. Kredens (red.), Lingwistyka kryminalistyczna. Teoria i praktyka, Wydział Filol giczny Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2019, s. 17‒19; F. Graliński, J. Liberek, Przydatność tradycyjnych opisów leksykograficznych w dowodach z opinii biegłego językoznawcy dotyczących znieważenia. Na przykładzie rzeczownika pedał i w kontekście możliwości programu do automatycznego wyszukiwania danych FBL Risercz [w:] Lingwistyka kryminalistyczna. Teoria i praktyka, op. cit., s. 343‒376.
9 Termin język powszechny pojawia się m.in. w: M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972; S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z 20.6.2002 r., Warszawa 2004; A. Malinowski, Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2006; A. Choduń, Słownictwo tekstów aktów prawnych w zasobie leksykalnym współczesnej polszczyzny, Warszawa 2007.
10 Zob. Z. Klemensiewicz, O różnych odmianach współczesnej polszczyzny [w:] W kręgu języka literackiego i artystycznego, Warszawa 1961.
11 O normie fundowanej na uzusie zob. J. Liberek, Norma językowa jako fakt społeczny fundowany na uzusie. Uwagi w kontekście Słownika właściwych użyć języka, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, „Język Polski”, z. 2/2021, s. 34–48.