Ustawa z 13.1.2023 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw – oczami administratywisty
Obok kwestii organizacyjno-ustrojowych przeciwko przydaniu NSA uprawnienia do przeprowadzania spraw testowych sensu stricto względem sędziów orzekających w SN przemawiają także racje merytoryczne. Otóż jedną z przesłanek jaka podlega ocenie w toku postępowania zainicjowanego wnioskiem podmiotu uprawnionego jest postępowanie „weryfikowanego” sędziego po powołaniu – oczywiście w granicach wyznaczonych treścią wniosku. Powyższe może oznaczać konieczność oceny jakości dorobku orzeczniczego sędziego czego co wiąże się z ocenami co do meritum.
Po drugie, za konstrukcyjnie atypowe należy traktować wyposażenie NSA na mocy nowelizacji z 13.1.2023 r. w funkcje kontrolne względem części postanowień wydanych na skutek przeprowadzenia sprawy testowej sensu stricto. Środkiem aktualizacji tej kompetencji miałby być wniosek o ponowne rozpoznanie. Wyłącznie uprawnionym do jego wniesienia byłby sędzia, którego wniosek dotyczył. De lege lata ten tryb kontrolny funkcjonuje, przy czym do rozpoznania środka prawnego uprawniony jest SN65.
W świetle przepisów nowelizacji NSA będzie mógł albo utrzymać w mocy postanowienie o wyłączeniu sędziego albo je uchylić i oddalić wniosek testowy. Tym samym złożenie przez sędziego dopuszczalnego wniosku o ponowne rozpoznanie ma skutkować aktualizacją dwóch kompetencji:
1) pozainstancyjną kontrolą postanowienia sądu powszechnego lub wojskowego;
2) obowiązkiem ponownego przeprowadzenia testu niezawisłości i bezstronności sędziego-wnioskodawcy.
De facto więc kontrola postanowienia stanowić będzie pretekst, ale i impuls do zbadania przez NSA standardu niezawisłości i bezstronności sędziego. W ten sposób zostanie wykreowana droga do „testowania” przez NSA każdego sędziego w Polsce. Przewidziane na mocy nowelizacji z 13.1.2023 r. uprawnienie NSA do ingerowania w moc wiążącą niektórych orzeczeń sądów powszechnych lub wojskowych wydaje się wątpliwie przede wszystkim z punktu widzenia art. 183 ust. 1 Konstytucji RP66. To SN67, a nie NSA ma sprawować nadzór68 nad działalnością tych sądów69.
| Wniosek nr 3: Fakt, że NSA orzekał w dotychczasowym stanie prawnym w sprawach testowych, ergo jest merytorycznie przygotowany do sprawowania w tym obszarze wymiaru sprawiedliwości nie uzasadnia samo przez się wyposażenia tego Sądu w uprawnienie do weryfikowania wymogów niezawisłości i bezstronności oraz ustanowienia na podstawie ustawy względem wszystkich sędziów w Polsce. Skutkiem nowelizacji z 13.1.2023 r. będzie deprecjacja pozycji SN. Ponadto rozwiązanie to oparte jest na wybiórczej argumentacji obejmującej, z jednej strony, komponent ustrojowy: „NSA jest sądem ustanowionym ustawą”; oraz quasi-merytoryczny – „sędziowie tego Sądu mają zdolność do rozpoznawania spraw wnioskowych sensu stricto oraz sensu largo”. |
Powierzenie NSA nowych zadań a prawo jednostki do rozpoznania jej sprawy sądowoadministracyjnej bez nieuzasadnionej zwłoki
Ocena zdolności (zdatności) NSA do wykonywania nowych zadań wymaga uwzględnienia, z jednej strony, kwestii organizacyjnych oraz z drugiej strony, bieżących zadań wykonywanych przez ten Sąd. W szczególności należy przeanalizować wpływ nowelizacji na zdolność pionu sądownictwa administracyjnego do wykonywania podstawowego zadania jakim jest kontrola działalności administracji publicznej.
Bieżąca działalność NSA
Zgodnie z § 2 rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 4.7.2020 r. – Regulamin Naczelnego Sądu Administracyjnego70 liczba stanowisk sędziowskich71 w tym Sądzie wynosi 127, w tym 4 stanowiska wiceprezesów Sądu72. Liczba ta obejmuje stanowisko Prezesa NSA. Z kolei z „Informacji o działalności sądów administracyjnych w 2022 roku” wynika, że w okresie sprawozdawczym: „do NSA wpłynęło 17 826 skarg kasacyjnych oraz 73 skargi o wznowienie postępowania. Z poprzedniego okresu pozostało do rozpatrzenia 36 368 skarg kasacyjnych oraz 123 skargi o wznowienie postępowania. Ogółem NSA miał do rozpatrzenia 54 194 skargi kasacyjne”73. W minionym roku NSA rozpoznał 16 100 skarg kasacyjnych, 4510 zażaleń, 199 skarg na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, załatwiono 813 spraw z wniosku o rozstrzygnięcie sporu o właściwość lub sporu kompetencyjnego74. W analizie nie sposób pominąć istotnego elementu nadzoru orzeczniczego jakim są uchwały abstrakcyjne i konkretne. W 2022 r. NSA podjął odpowiednio 9 uchwał abstrakcyjnych oraz 7 w trybie z art. 187 § 1 PostAdmU75.
Powyższe zestawienie nie ma charakteru wyczerpującego natomiast naświetla złożoność działań, które NSA w wykonaniu poruczonego mu mandatu musi wypełniać. Kompetencje te określamy mianem podstawowych ze względu na ich związek z konstytucyjnym zadaniem sądów administracyjnych jakim jest kontrola działalności administracji publicznej. Drugą grupę stanowią kompetencje związane ze statusem sędziego sądu administracyjnego, w tym zdolnością oznaczonego sędziego do rozpoznania konkretnej sprawy sądowoadministracyjnej. Przy czym konieczne jest wprowadzenie podziału na dwa okresy czasowe przed 15.7.2022 r. oraz po tej dacie.
W okresie sprzed 15.7.2022 r. wątpliwości implikowała kwestia czy powołanie sędziego sądu administracyjnego w wadliwie ukształtowanej procedurze stanowi podstawę do jego wyłączenia, względnie czy może skutkować wyeliminowaniem z obrotu orzeczenia z udziałem tego sędziego wydanego. Rzecz dotyczyła więc zastosowania art. 19 PostAdmU76, art. 183 § 2 pkt 477 oraz art. 271 pkt 1 PostAdmU78. Ze względu na ograniczone ramy niniejszego opracowania autorzy nie komentują poglądów prawnych wyrażonych w orzecznictwie NSA rezerwując jednocześnie uprawnienie do polemiki z argumentacją tamże wyrażoną.
Od 15.7.2022 r. wraz z wprowadzeniem do systemu prawnego tzw. spraw testowych NSA nabył formalne uprawnienie do weryfikacji standardu niezawisłości i bezstronności sędziów WSA oraz NSA, w tym sędziego delegowanego do pełnienia obowiązków w NSA. W przypadku sędziów orzekających w NSA weryfikacja ma charakter bezpośredni, a to na skutek wniosku podmiotu uprawnionego złożonego w toku postępowania ze skargi kasacyjnej lub skargi o wznowienie postępowania sądowoadministracyjnego, o ile właściwy w tej sprawie byłby NSA. Natomiast weryfikacja sędziów WSA odbywa się wtórnie, a to jako konsekwencja zaskarżenia postanowienia WSA o wyłączeniu sędziego na tej podstawie, względnie postanowienia oddalającego wniosek testowy. Postępowanie w sprawie wnioskowej, o której mowa w art. 5a PrUSA ma charakter ekskluzywny (wyłączny). W świetle uchwały NSA z 3.4.2023 r., I FPS 3/2279 okoliczności warunkujące przeprowadzenie testu nie mogą stanowić przedmiotu rozpoznania w trybie iudex suspectus z art. 19 PostAdmU. Jakkolwiek uchwała wstrzymuje proces multiplikowania kompetencji zorientowanych na ten sam cel, to może budzić wątpliwości w zakresie dotyczącym standardu ochrony jednostki80. Niezależnie od wskazanych kompetencji NSA – o czym była już mowa – jest właściwy w sprawach dyscyplinarnych sędziów sądów administracyjnych i asesorów sądowych.