Rodzina zastępcza jako reprezentant małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym
Niejednokrotnie w doktrynie omawiano już sytuację wyłączenia reprezentacji rodzica w przypadku, kiedy drugi z przedstawicieli ustawowych staje się stroną postępowania karnego, najczęściej jako podejrzany. Położenie faktyczne i prawne dziecka nierzadko jest jednak bardziej zawiłe, zwłaszcza gdy zostało ono „wyrwane” ze środowiska rodzinnego. Z takim przypadkiem mamy m.in. do czynienia, gdy na mocy orzeczenia sądu opiekuńczego małoletni zostaje umieszczony w rodzinnej pieczy zastępczej. Z punktu widzenia prawa karnego nie jest to sytuacja obojętna. Ustalenie osób uprawnionych do reprezentacji pokrzywdzonego dziecka może napotykać pewne trudności. W niniejszym artykule przybliżone zostaną sytuacje i przykłady, na jakie organy ścigania mogą natknąć się w przypadku dziecka pozostającego pod pieczą rodziny zastępczej, nie tylko w kontekście czynów zabronionych popełnionych przez rodziców małoletniego. Zapewnienie niepełnoletniemu pokrzywdzonemu należytej reprezentacji jest bowiem jednym z podstawowych obowiązków organów prowadzących postępowanie karne. Wszelkie proceduralne uchybienia w tym zakresie, jako mające wpływ na treść wyroku, mogą z kolei prowadzić do uchylenia orzeczeń kończących i ponownego rozpoznawania sprawy.
Małoletni pokrzywdzony
Na próżno szukać wyjaśnienia ustawowego tego dwuczłonowego określenia. Ani bowiem przepisy prawa karnego, ani też regulacje cywilne nie definiują wprost kim jest małoletni pokrzywdzony. Dopiero korelacja kilku norm prawnych pozwala przybliżyć, co kryje się pod tym terminem.
Kodeks cywilny nie podaje wprawdzie, kto nosi miano osoby małoletniej, niemniej wskazuje, kiedy określenie to przestaje obowiązywać. Otóż wraz z osiągnięciem 18. roku życia lub w przypadku zawarcia ważnego związku małżeńskiego osoba, która nie ukończyła 18 lat staje się pełnoletnia1. A contrario, każda osoba fizyczna (człowiek), przed osiągnięciem tego wieku oraz jeżeli nie wstąpiła w związek małżeński będzie traktowana jako małoletnia.
Pojęcie pokrzywdzonego zostało z kolei zdefiniowane przez ustawodawcę w art. 49 KPK. Z uwagi na zakres poruszanego problemu, wystarczające jest przywołanie pierwszej jednostki redakcyjnej tego przepisu (§ 1), zgodnie z którą: „Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo”. Dla zaistnienia bytu pokrzywdzonego muszą zostać zatem spełnione łącznie takie przesłanki jak: istnienie konkretnego podmiotu (osoby fizycznej, prawnej lub innej wymienionej w art. 49 KPK) oraz ujawnienie bezpośredniego zagrożenia lub naruszenia dobra prawnego (z wyłączeniem zakładu ubezpieczeń i Państwowej Inspekcji Pracy)2.
Reprezentacja jako element władzy rodzicielskiej
Znając już składowe pojęcia „małoletni pokrzywdzony”, konieczne jest przybliżenie podręcznikowego schematu reprezentacji dziecka, aby następnie móc zobrazować ten problem w oparciu o instytucję pieczy zastępczej.
W tej płaszczyźnie nieodzowne są regulacje Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „Władza rodzicielska, jak to wynika z całokształtu przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a zwłaszcza art. 95 § 1, art. 96 i art. 98 § 1, stanowi ogół obowiązków i praw względem dziecka mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów”3. Dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską swych rodziców, aż do czasu osiągnięcia wspomnianej wcześniej pełnoletności (art. 92 KRO). Atrybutami tej władzy są m.in.: piecza nad dzieckiem – jako najobszerniejszy element, piecza nad jego majątkiem oraz reprezentacja.
„Treść władzy rodzicielskiej jest różna od jej wykonywania, a samo posiadanie władzy rodzicielskiej nie oznacza jej wykonywania. Wykonywanie władzy rodzicielskiej oznacza, że rodzic osobiście zajmuje się sprawami dziecka. Chodzi tu o wykonywanie wszystkich obowiązków, dzięki którym dziecko będzie wychowane w sposób zapewniający jego prawidłowy rozwój”4.