Ocena odurzenia narkotykowego kierowców (drugged driving) w krajach europejskich na przykładzie amfetaminy

Prowadzenie pojazdów pod wpływem narkotyków (DUID) to narastający problem w krajach Unii Euro­pejskiej. Procedury legislacyjne mające na celu identyfikację prowadzenia pojazdów pod wpływem narkotyków w Europie można podzielić na trzy kategorie: podejście upośledzające, czyli systemy oparte na identyfikacji oznak zatrucia narkotykami; identyfikacja leków w płynach biologicznych (praktycznie system „zerowej tolerancji”); systemy mieszane łączące limity narkotyków jako takie z podejściem upośledzającym. Stosowanie szczególnie surowych kar pozbawienia wolności na podstawie ustawy o „zerowej tolerancji” ożywiło debatę na temat tego, jakie wartości graniczne powinny być stosowane dla różnych narkotyków. Przegląd proponowanych rozwiązań i problemów przedstawiono na przykładzie amfetaminy, substancji psychoaktywnej często wykrywanej u sprawców ruchu drogowego.

Wprowadzenie

Obecność znaczących ilości narkotyku w krwi kierowcy, zazwyczaj przy współistniejącym upojeniu alkoholowym, pozwala na jednoznaczną ocenę odurzenia narkotykowego i alkoholowego sprawcy wypadku komunikacyjnego. Wykazano, że wraz ze wzrostem stężenia alkoholu w krwi kierowcy ryzyko wypadku drogowego wzrasta wykładniczo¹. Trudności w ocenie stanu kierowcy, wymagające ekspertyzy toksykologicznej biegłego sądowego i/lub lekarskiej oceny stanu odurzenia kierowcy, występują przy stwierdzeniu niewielkich ilości substancji prawnie zakazanej: np. tetrahydrokannabinolu THC/marihuany, amfetaminy i jej analogów, czy innych stymulantów. Jak wynika z opracowań norweskich, w wypadkach komunikacyjnych łączne użycie amfetaminy, metamfetaminy i THC podwyższa ryzyko aresztowania około 50-100-krotnie, a kombinacja kilku leków psychoaktywnych lub łączne użycie amfetaminy/metamfetaminy i benzodiazepin ponad 100-krotnie podwyższa ryzyko aresztowania². W międzynarodowym sądownictwie obserwujemy różne podejścia i próby prawnego uregulowania odpowiedzialności kierowców przyjmujących psychoaktywne leki czy inne substancje znajdujące się na liście zakazanych środków o działaniu narkotykowym. Przykładowo włoskie prawo wymaga raportu eksperta z dziedziny toksykologii sądowej, kontrasygnowanego przez eksperta–lekarza ze specjalnością medycyny sądowej³. W regulacjach legislacyjnych Anglii i Walii ustalone zostały progowe dawki narkotyków w krwi kierowców (drug drive limits): THC: 2 ng/ml, amfetamina: 250 ng/ml, morfina: 80 ng/ml, kokaina: 10 ng/ml, diazepam: 550 ng/ml, metadon 500 ng/ml⁴. Zakres ustanowionych limitów stężeń dla samej amfetaminy i środków amfetamino-pochodnych może być bardzo różny, w zależności od kraju⁵. Uwzględnienie tych granicznych dawek narkotyków w krwi skutkowało ustaleniem dawek poniżej limitu dla np. 35% przypadków wykrycia THC w krwi, 40% przypadków stwierdzenia obecności kokainy, a nawet dla prawie 75% przypadków stwierdzenia obecności amfetaminy w krwi kierowcy⁶.

Z wieloletnich doświadczeń duńskich wynika, że pięć najczęściej wykrywanych narkotyków powyżej dopuszczalnych limitów to THC, kokaina, amfetamina, morfina i klonazepam⁷. W eksperymentalnych badaniach szwedzkich nie ustalono dla amfetaminy progu istotnej zależności: stężenie – upośledzone kierowanie pojazdem. Z kolei w badaniach norweskich wartość progową stężenia amfetaminy, pod wpływem której prowadzenie pojazdu jest upośledzone oszacowano na 270–530 ng/ml⁸. Ogólnie kraje skandynawskie mają różne podejście do przepisów ruchu drogowego: w Szwecji, Finlandii, Danii, stosowane było prawo zerowego limitu substancji psychoaktywnej. Oznacza to, że mierzalne stężenia narkotyków czy też psychotropów, powyżej progu wykrywalności czułymi metodami LLOQ (the lower limit of quantification), jak chromatografia gazowa ze spektrometrią mas, wystarczało do postawienia zarzutów kierowcy, niezależnie od tego, czy miał on, czy nie miał oznak odurzenia/upośledzenia zdolności kierowania pojazdem. W Norwegii zostały ustanowione limity stężeń substancji psychoaktywnych w relacji z limitami dla alkoholu, co odpowiada 0,02% (0,2 promila) stężenia alkoholu we krwi BAC (blood alcohol concentration) dla 20 leków i suplementów oraz stężenia graniczne odpowiadające 0,05% (0,5 promila) i 0,12% (1,2 promila) stężenia alkoholu we krwi BAC dla 13 innych leków⁹. Kierowcy są obciążani stopniowymi sankcjami zgodnie z odpowiednimi wartościami BAC. We wszystkich krajach skandynawskich prawo dotyczące upośledzenia kierowania pojazdem nadal obowiązuje w przypadku przepisywanych leków. Jako argument krytyczny dla takich rozwiązań legislacyjnych, tzn. wprowadzenia zerowych limitów stężeń, podnosi się fakt zależności oznaczeń stężeń od sprzętu używanego do analiz. Inaczej mówiąc, im bardziej czuła jest metoda wykrywania środka psychoaktywnego (im niższe LLOQ), tym większej liczbie kierowców należałoby postawić zarzuty. Natomiast rozwiązanie legislacyjne oparte na ustaleniu stałych limitów stężeń może prowadzić do sytuacji, w której wykryje się kilka substancji psychoaktywnych powyżej LLOQ we krwi, ale poniżej ustalonego limitu stężenia, bez względu na to, czy połączenie narkotyków wpływa, czy też nie wpływa negatywnie na kierowcę. Tymczasem znane są interakcje skutkujące działaniem addytywnym lub nawet synergizmem lek–lek, alkohol–lek, alkohol–narkotyk. Takie interakcje należy również rozpatrywać w świetle zwiększonego ryzyka wypadków drogowych obserwowanego po spożyciu alkoholu oraz przy kombinacjach lek–lek, lek–narkotyk. Stopniowanie sankcji w odniesieniu do odpowiedniego stężenia alkoholu BAC zasadniczo może zapewnić zgodność między wyrokami skazującymi za jazdę pod wpływem alkoholu oraz pod wpływem narkotyków, a tym samym pozwala na sprawiedliwsze traktowanie kierowców. W kategorii zerowej tolerancji dodatkowym problemem może być np. nadgorliwość służb w przypadku niejednoznacznych wyników narkotestów stosowanych przez Policję. Przykładowo kierowca olsztyńskiego autobusu miejskiego po niejednoznacznym (fałszywie dodatnim) wyniku policyjnego narkotestu został skuty kajdankami, wyprowadzony z pojazdu i przetrzymywany prawie 30 godz., do czasu potwierdzenia negatywnego wyniku z krwi¹⁰. Przyszłościowym rozwiązaniem mogą być testy drogowe obecności narkotyku w wydychanym powietrzu, które wprowadzane są w Szwecji. Drobiny leku, narkotyku zatrzymują się na filtrach, które można poddawać dalszej analizie, tzn. ekstrahować i oznaczać specyfik czułą metodą laboratoryjną, bez potrzeby pobierania próbek krwi¹¹.