Aktualne kierunki rozwoju władzy sądowniczej. Marsz Tysiąca Tóg rok później
Jeśli chodzi o Rady Sądownictwa jako drugie kryterium, pozwolę sobie najpierw przypomnieć następujące zasady.
Co najmniej połowa członków takich rad musi być sędziami wybranymi przez przedstawicieli sędziów ze wszystkich szczebli sądownictwa oraz z poszanowaniem pluralizmu w sądownictwie47. Wybory nie mogą podlegać jakimkolwiek wpływom zewnętrznym. Tylko niezależna Rada Sądownictwa może zapewnić niezawisłość sędziów i ich zdolność do wydawania orzeczeń spełniających wymogi niezależnego i bezstronnego sądu na mocy art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Rady Sądownictwa muszą mieć istotne kompetencje, aby skutecznie chronić niezawisłość zarówno systemu sądownictwa, jak i poszczególnych sędziów, a jednocześnie gwarantować skuteczność i jakość wymiaru sprawiedliwości48. Najlepiej, aby takie Rady były właściwe w sprawach wyboru, mianowania i awansowania sędziów; muszą być w stanie wykonywać swoje obowiązki z zachowaniem całkowitej niezależności od władzy ustawodawczej lub wykonawczej, a także absolutnej przejrzystości co do kryteriów wyboru sędziów. Muszą także być aktywnie zaangażowani w ocenę jakości wymiaru sprawiedliwości oraz we wdrażanie technik poprawiających efektywność pracy sędziów. Kwestie etyczne mogą wchodzić w zakres ich zadań, a także organizować i nadzorować szkolenie kadr wymiaru sprawiedliwości. Rady mogą mieć kompetencje finansowe do negocjowania i zarządzania budżetem przeznaczonym na wymiar sprawiedliwości49.
W swojej opinii nr 10 w sprawie Rady Sądownictwa w służbie społeczeństwu CCJE obszernie zajęła się tym tematem. Główne zasady tam wyrażone pozostają aktualne. Jednak to, czego byliśmy świadkami w ciągu ostatniej dekady, to fakt, że chociaż, przynajmniej technicznie rzecz biorąc, zgodny ze wszystkimi głównymi standardami europejskimi w tej dziedzinie, model samorządności sędziów w kilku państwach członkowskich jest narażony na poważne zagrożenia, zarówno z zewnątrz, jak również z wewnętrznego wymiaru sprawiedliwości. Były przykłady, w których rady zostały przejęte przez rząd, polityków, sędziów lub ławników rad, prezesów sądów… Ponadto zmiany strukturalne w zarządzaniu sądownictwem w kilku krajach miały niewielki wpływ na przejrzystość i odpowiedzialności wymiaru sprawiedliwości. CCJE jest głęboko przekonana, że: „dobra Rada jest nadal najlepszym rozwiązaniem, a posiadanie jej jest często jedyną alternatywą. Ostatnie wyzwania wymagają jednak odpowiedzi. Wydaje się, że pewne zasady, które nie zostały wprost wyrażone w opinii nr 1, po prostu dlatego, że przez wiele lat przyjmowano je za pewnik i nie było takiej potrzeby. Na przykład chociaż nadal obowiązuje wymóg, aby co najmniej połowa członków Rady była sędziami, należy położyć wyraźny nacisk na pytanie, kim są ci sędziowie i jakie cechy muszą posiadać, a także na proces ich nominacji. To jest powód, dla którego CCJE postanowiła ponownie zająć się kwestiami związanymi z Radami Sądownictwa w opinii z 2021 r. Celem nie jest odejście od istniejących zasad, chcę to bardzo jasno wyrazić, ale oparcie się na istniejących zasadach i zaproponowanie rozwiązań problemów, których nie można dłużej ignorować.
Przejdę teraz do indywidualnej (lub funkcjonalnej) niezależności sędziów. Kryteria ustanawiające ogólne ramy niezależności sądów na poziomie indywidualnym są dobrze znane:
1) decyzje dotyczące kariery sędziowskiej, w tym mianowania, awansu, przeniesienia, usunięcia ze stanowiska, muszą być:
a) podejmowane niezależnie od władzy wykonawczej i ustawodawczej;
b) podejmowane merytoryczne, przejrzyste, oparte na obiektywnych kryteriach i podlegające weryfikacji.
Następstwem niezawisłości jest pewność kadencji sędziów i ich stałe powoływanie do osiągnięcia ustawowego wieku emerytalnego50. Oznacza to, że kadencja sędziego nie może zostać zakończona inaczej niż, co do zasady, ze względów zdrowotnych lub w wyniku postępowania dyscyplinarnego. Ochrona przed nieuzasadnionym odwołaniem sędziów jest oczywiście ważnym elementem niezawisłości sędziów;
2) prezesi sądów nie mogą mieć wpływu na decyzje wobec sędziów ich sądów;
3) wynagrodzenie sędziów, ochrona socjalna i inne świadczenia, współmierne do wagi ich misji, są również nieodłączną częścią indywidualnej niezależności sędziego;
4) niezależność i uczciwość to dwie strony tego samego medalu. Gdy sędziowie nie spełniają wysokich standardów uczciwości, których się od nich oczekuje, nieufność opinii publicznej jest zrozumiała. Dlatego tak istotne są zasady etyczne dotyczące etyki zawodowej.
Gdybym miała spośród wymienionych powyżej wybrać najważniejsze kryterium dotyczące niezależności sądów na poziomie indywidualnym, nie zawahałbym się. W państwach członkowskich istnieją różne modele prawne i procedury powoływania sędziów. Obejmują one np. powołanie przez Radę Sądownictwa lub inny niezależny organ, wybór przez parlament i powołanie przez władzę wykonawczą lub procedury mieszane. Wiem, że może to brzmieć jak „zdarta płyta”, ale nie można nie doceniać znaczenia otwartego, przejrzystego i konkurencyjnego dostępu do zawodu sędziego. Jak stwierdził Bobek, „[jeśli] kraj w okresie przejściowym jest w stanie go ustanowić i utrzymać, połowa bitwy o reformę sądownictwa została już wygrana”51. Dlatego ważne jest, aby nie zawężać debaty o tym jak wybierać i powoływać sędziów, do pytania o to, jak nadać sędziom legitymację demokratyczną, ale należy rozważyć, jakie inne czynniki wpływają na legitymizację sądownictwa. Mianowicie należy wziąć pod uwagę przydatność osobistą i zawodową sędziów.
Jak pokazano powyżej, COE posiada stosowne narzędzia, które zostały wdrożone, aby pomóc państwom członkowskim w przestrzeganiu europejskich standardów, identyfikowaniu problemów i ich rozwiązywaniu. Jednak problemy systemowe w obszarze sprawiedliwości nigdy nie były poważniejsze, nie tylko w nowych, ale także w starych demokracjach. Politycy próbują na różne sposoby kontrolować sędziów, pracę Rad Sądownictwa, usuwać nieposłusznych sędziów. Kontrolowanie sędziów oznacza kontrolowanie ich decyzji i rozstrzygnięć. Jeśli to politycy mają decydować o tym, kto zasługuje na sprawiedliwość, oznacza to sprawiedliwość dyskryminacyjną. Związek między rządami prawa i demokracją oraz poszanowaniem praw człowieka w tym kontekście jest ewidentny. Działania te można porównać do działania wirusa, który gdy dostanie się do organizmu, rozprzestrzenia się po całym organizmie, a następnie jedynie zażycie odpowiedniego leku, który jest dostosowany do rodzaju „choroby”, jest jedyną i właściwą drogą do powstrzymania rozprzestrzeniania się wirusa. Pytaniem retorycznym jest, czy w przypadkach, w których rządy prawa i demokracja zostały zdemontowane przez lata, standardowy mechanizm obejmujący m.in. monitorowanie, współpracę i ustanawianie standardów może pomóc, czy też nie jest za mało, a działanie nie jest spóźnione. Odpowiedź na pytanie brzmi: zapobieganie bez wyraźnych działań i sankcji nie zadziała, skoro wirus rozprzestrzenił się po całym organizmie. Rada jest świadoma tych zagrożeń i, w ramach swojego zakresu zadań, czuje się odpowiedzialna za reakcję. Właśnie dlatego CCJE wybrała Rady Sądownictwa na temat swojej opinii w 2021 r.