Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wobec kryzysu praworządności w Polsce – cz. 1

Trybynał Konstytucyjny nie jest sądem ustanowionym ustawą

W orzecznictwie Strasburga na pierwszy ogień poszły sprawy związane z Trybunałem Konstytucyjnym. W dniu 7.5.2021 r. Strasburg wydał wyrok w głośnej sprawie ze skargi XERO FLOR w POLSCE Sp. z o.o. przeciwko Polsce, skarga nr 4907/18 (wyrok ostateczny od 7.8.2021 r.)²⁶ Skarżąca spółka zarzuciła w swej skardze, że sądy powszechne nie przedstawiły należycie powodów odmowy skierowania pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego, a sam Trybunał Konstytucyjny – rozpoznając skargę konstytucyjną Spółki – nie posiał cech sądu ustanowionego ustawą ze względu na domniemaną nieważność wyboru sędziego Trybunału Konstytucyjnego niezgodnie z prawem krajowym.

W orzeczeniu swym ETPCz zajął się zagadnieniami dotyczącymi art. 6 ust. 1 Konwencji (aspekt konstytucyjny), przyglądając się spełnieniu przez TK warunków dla uznania, że jest to sąd ustanowiony ustawą. W szczególności Trybunał odnosi się do poważnych nieprawidłowości podważających ważność wyboru sędziego zasiadającego w składzie orzekającym Trybunału Konstytucyjnego, który rozpoznawał skargę konstytucyjną skarżącej spółki. Strasburg zastosował trójstopniowy test sformułowany w sprawie Guðmundur ­Andri Ástráðsson i przesądził zastosowanie art. 6 ust. 1 wobec postępowania w przedmiocie skargi konstytucyjnej, mającej bezpośrednie przełożenie na rozstrzygnięcie w przedmiocie dochodzonego przez stronę prawa cywilnego.

W sprawie XERO FLOR przeciwko Polsce zarzucane naruszenie prawa do „sądu ustanowionego ustawą” dotyczyło sędziego Trybunału Konstytucyjnego, w szczególności – zarzutu naruszenia prawa krajowego w procesie wyboru trzech sędziów do Trybunału Konstytucyjnego, w tym wyboru sędziego M.M., którego dokonano 2.12.2015 r. Stosując trzystopniowy test sformułowany w sprawie Guðmundur Andri Ástráðsson, Strasburg dokonał przeglądu odpowiednich zmian prawnych i faktycznych dotyczących wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego pod koniec 2015 r. i zaznaczył, iż jest świadom poważnych kontrowersji, jakie towarzyszyły procesowi wyboru tych sędziów, kiedy to kadencja ustępującego Sejmu zbliżała się do końca i wybrano nowy Sejm z inną większością parlamentarną (zob. § 8 i 18–22 wyroku XERO FLOR). Pod koniec 2015 r. miało zwolnić się wszakże pięć miejsc w Trybunale Konstytucyjnym: kadencja trzech sędziów miała zakończyć się 6 listopada, a kadencja dwóch kolejnych sędziów miała zakończyć się odpowiednio 2 i 8 grudnia. Tymczasem Sejm VII kadencji przyjął ustawę z 25.6.2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym, która przyznawała mu prawo do wyboru sędziów na wszystkie stanowiska zwolnione w 2015 r. Następnie ustępujący Sejm VII kadencji, na swoim ostatnim posiedzeniu w dniu 8.10.2015 r., wybrał pięciu sędziów do Trybunału Konstytucyjnego. Prezydent RP nie odebrał ślubowania od żadnego z tych sędziów, w związku z czym nie podjęli oni swoich obowiązków sędziowskich. W zamian za to w dniu 25.10.2015 r. został wybrany nowy Sejm VIII kadencji, z inną większością parlamentarną. 25.11.2015 r., na swoim drugim posiedzeniu, Sejm VIII kadencji przyjął pięć uchwał w sprawie „stwierdzenia braku mocy prawnej” uchwał o wyborze pięciu sędziów Trybunału Konstytucyjnego przyjętych 8.10.2015 r. przez poprzedni Sejm. Następnie w dniu 2.12.2015 r. Sejm VIII kadencji dokonał wyboru pięciu nowych sędziów, w tym sędziego M.M., do Trybunału Konstytucyjnego. Prezydent Rzeczypospolitej niezwłocznie – w nocy z 2.12. na 3.12.2015 r. – odebrał ślubowanie od czterech z tych sędziów. Jakkolwiek przy tym w odniesieniu do uchwał Sejmu z 25.11.2015 r. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 3.12.2015 r., K 34/15 stwierdził, iż uchwały te nie wywoływały skutków prawnych wobec uchwał Sejmu VII kadencji w sprawie wyboru sędziów, ponieważ ani ten Sejm, ani kolejny Sejm nie miały uprawnień do zmiany wcześniejszej decyzji w sprawie wyboru sędziego Trybunału Konstytucyjnego, to już w postanowieniu z 7.1.2016 r., U 8/15 Trybunał Konstytucyjny dodał, że nie ma regulacji prawnych umożliwiających organowi państwowemu, w tym Sejmowi, unieważnienie uchwały Sejmu w sprawie wyboru sędziego Trybunału Konstytucyjnego. W związku z tym Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zaskarżone uchwały były niewiążące prawnie i nie było podstaw prawnych do ich przyjęcia. Już to pokazuje, że doszło do naruszenia prawa krajowego w związku z przyjęciem uchwał z 25.11.2015 r.

Po drugie, Trybunał zauważył, że Sejm VII kadencji przekroczył swoje uprawnienia przy wyborze dwóch sędziów na stanowiska zwalniane w grudniu 2015 r. (zob. § 26 sprawy XERO FLOR).

W wyroku z 3.12.2015 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził jednoznacznie, że wybór trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego na stanowiska zwolnione 6.11.2015 r. był ważny i nie było przeszkód, by sfinalizować procedurę przez ich zaprzysiężenie; trzej sędziowie wybrani przez Sejm VII kadencji zostali prawidłowo wybrani, a tym samym ich stanowiska w Trybunale Konstytucyjnym zostały obsadzone (zob. § 28 wyroku Xero Flor). Trybunał Konstytucyjny potwierdził następnie ustalenie dotyczące ważności wyboru trzech sędziów przez Sejm VII kadencji w wyrokach z 9.12.2015 r., K 35/15, z 9.3.2016 r., K 47/15 oraz z 11.8.2016 r., K 39/16, a także w postanowieniu z 7.1.2016 r., U 8/15). W tym kontekście Trybunał w Strasburgu wskazał na szczególną wagę wyroku TK z 11.8.2016 r., K 39/16). W wyroku tym TK stwierdził, że ustawowa zasada nakazująca Prezesowi Trybunału Konstytucyjnego dopuszczenie do składu orzekającego trzech sędziów wybranych 2.12.2015 r. byłaby równoznaczna z działaniem sprzecznym z wcześniejszymi wyrokami Trybunału, które mają moc powszechnie obowiązującą (zob. § 52 wyroku XERO FLOR). W ten sposób TK wyraźnie wskazał – co podkreślił Strasburg – że skutkiem orzeczeń TK było uznanie ważności wyboru trzech sędziów w dniu 8.10.2015 r.

W świetle powyższych ustaleń ETPCz stwierdził, że wybór trzech sędziów, w tym sędziego M.M., do Trybunału Konstytucyjnego w dniu 2.12.2015 r. nastąpił z naruszeniem art. 194 ust. 1 Konstytucji, czyli zasady, zgodnie z którą sędzia powinien być wybrany przez Sejm, w którego kadencji przypada dzień wystąpienia wakatu na stanowisku sędziowskim. Zgodnie z polskim prawem nie istniał przy tym mechanizm umożliwiający zakwestionowanie takiego wyboru przez Sejm (zob. § 225 wyroku XERO FLOR).

Trybunał stwierdził, że naruszenia prawa krajowego, wymienione powyżej, dotyczyły fundamentalnej zasady procedury wyboru wyrażającej się w tym, że sędziego Trybunału Konstytucyjnego wybiera Sejm tej kadencji, w trakcie której przypada dzień powstania wakatu na tym stanowisku sędziowskim. Ta fundamentalna zasada wynikająca z art. 194 ust. 1 Konstytucji została uznana przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 3.12.2015 r., K 34/15 i potwierdzona w czterech kolejnych orzeczeniach, o których mowa powyżej. Tymczasem Sejm VIII kadencji, dokonując wyboru trzech sędziów TK w dniu 2.12.2015 r., dopuścił się naruszenia tej podstawowej zasady, ponieważ stanowiska, na które zostali oni rzekomo wybrani, zostały już obsadzone przez trzech sędziów wybranych przez poprzedni Sejm. Również Prezydent RP dopuścił się naruszenia tej samej podstawowej zasady, odmawiając odebrania ślubowania od trzech sędziów wybranych 8.10.2015 r., a odbierając ślubowanie od trzech sędziów wybranych 2.12.2015 r. (zob. § 270 wyroku XERO FLOR). Trybunał uważał, że nieprzestrzeganie przez organy ustawodawcze i wykonawcze odpowiednich orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego dotyczących ważności wyboru sędziów sądu podważyło cel wymogu „sądu ustanowionego ustawą” polegający na ochronie sądownictwa przed bezprawnymi wpływami zewnętrznymi. Trybunał przypomniał też, że jednym z fundamentalnych aspektów praworządności jest zasada pewności prawa, która wymaga m.in., aby po ostatecznym rozstrzygnięciu sprawy przez sądy nie kwestionowano ich orzeczeń (zob. m.in. Brumărescu przeciwko Rumunii [WI], nr 28342/95, § 61, ETPC 1999‑VII, oraz Agrokompleks przeciwko Ukrainie, nr 23465/03, § 144, 6.10.2011 r.). Tymczasem władza ustawodawcza i władza wykonawcza nie wywiązały się z obowiązku wykonania odpowiednich wyroków TK, które rozstrzygały kwestie sporne związane z wyborem sędziów TK, tak więc ich działania były niezgodne z rządami prawa. Zaniechanie w tym obszarze dodatkowo – zdaniem Strasburga – świadczyło o lekceważeniu zasady legalizmu, która wymaga, aby działanie państwa było zgodne z ustawą i przez ustawę dopuszczone. Mając na uwadze powyższe, Trybunał uznał, że działania władzy ustawodawczej i wykonawczej stanowiły bezprawny zewnętrzny wpływ na Trybunał Konstytucyjny. Naruszenia procedury wyboru trzech sędziów, w tym sędziego M.M., do TK, którego dokonano 2.12.2015 r., były na tyle poważne, że podważały legitymację procedury wyboru i samą istotę prawa do „sądu ustanowionego przez ustawę”. W konsekwencji powyższego – z powodu udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym dotyczącego Spółki XERO FLOR sędziego M.M., którego wybór dotknięty był poważnymi nieprawidłowościami naruszającymi istotę tego prawa – skarżącej spółce odmówiono prawa do „sądu ustanowionego ustawą”. W tym zakresie doszło tym samym do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji.