Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wobec kryzysu praworządności w Polsce – cz. 1

19.1.2023 r. przypadała 30. rocznica związania się przez Polskę Europejską Konwencją Praw Człowieka z 1950 r. Przez okres tych 30 lat orzecznic­two polskich sądów powszechnych na wielu polach testowane było przez Trybunał w Strasburgu pod ­kątem faktycznego przestrzegania standardów ochrony praw człowieka wynikających z Konwencji i doprecyzowanych właśnie w dorobku orzeczniczym ETPCz.

W tym okresie – na kanwie spraw inicjowanych skargami polskich obywateli – Strasburg wyznaczył istotne standardy dotyczące ochrony praw podstawowych na wielu płaszczyznach prawa, każdorazowo określając granice działań władzy publicznej wobec obywatela. W dużej mierze z udziałem Trybunału zdefiniowaliśmy prawo do krytyki władz publicznych, granice wolności wyrażania poglądów, prawo do ochrony życia prywatnego w relacji z władzą publiczną, zakaz okrutnego traktowania, standardy wykonywania kary pozbawienia wolności, czy prawo do ochrony zdrowia.

Było to możliwe gdyż orzeczenia strasburskie zawierają szczegółową argumentację prawną. Jest ona przydatna w postępowaniach przed sądami krajowymi – nawet jeśli sama sprawa dotyczyła innego kraju będącego stroną konwencji. ETPCz wyznacza przecież uniwersalne standardy ochrony praw i wolności człowieka, zgodne z Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zaś polski sąd jest obowiązany brać pod uwagę to orzecznictwo.

Sprawy polskie w Strasburgu zwierciadłem naruszeń praw człowieka w Polsce

Obecnie przed Trybunałem w Strasburgu zawisło szereg istotnych spraw, w których skarżący zarzucają Polsce naruszenie praw człowieka. Już pobieżna lektura spraw polskich zakomunikowanych przez Trybunał pozwala na konstatację, że ETPCz otrzymał okazję do zbadania nieprawidłowości i wynaturzeń na linii jednostka – państwo w niemal każdej dziedzinie życia publicznego dotkniętej głośnymi zmianami legislacyjnymi w Rzeczypospolitej Polskiej w ostatnich latach. Prawa reprodukcyjne, wolność zgromadzeń, zasadność zatrzymania, legalność pushbacków i odmowy przyjęcia wniosku o ochronę międzynarodową, brak regulacji związków partnerskich, a także kwestie związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej, to tylko niektóre zagadnienia, w przedmiocie których ETPCz zajmie lub już zajął stanowisko. Warto w tym miejscu poświęcić odrobinę uwagi sprawom, które mogą w niedalekiej przyszłości wpłynąć na orzecznictwo sądów polskich.

Jak w soczewce skupiają one bowiem problemy wynikające z barbaryzacji prawa w Polsce, ale też z braku adekwatnej reakcji ustawodawcy na zmieniające się relacje społeczne. Wśród zagadnień wyraźnie dominujących w sprawach zakomunikowanych rządowi polskiemu w ostatnich dwóch latach wyróżniają się te dotyczące:

1) wydalenia cudzoziemca ze względów bezpieczeństwa narodowego i braku wystarczających gwarancji procesowych w tym zakresie – sprawa A.S. przeciwko Polsce, skarga nr 37691/20¹;

2) wykonywania władzy rodzicielskiej i zapewnienia dziecku prawa do edukacji, zgodnej z przekonaniami religijnymi rodziny – sprawa Podsiadło przeciwko Polsce, skarga nr 6771/16²;

3) egzekwowania kontaktów z dzieckiem – sprawa Tomkiewicz przeciwko Polsce, skarga nr 46855/20³;

4) stosowania konwencji haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę – sprawa A.O. przeciwko Polsce, skarga nr 10819/22⁴;

5) tolerowania zwiększonej obecności zwierzyny łownej oraz zakresu działalności kół łowieckich związanej z zarządzaniem zwierzyną łowną i polowaniami – sprawa Agnieszka Curyl – Katholm i inni przeciwko Polsce, skarga nr 21050/22⁵;

6) ograniczenia prawa do wypowiedzi w wykonywaniu służby publicznej i wykluczenia z obrad parlamentarnych jako kary porządkowej – sprawa Szczerba przeciwko Polsce, skarga nr 15626/17⁶;

7) użycia przemocy przez funkcjonariusza publicznego i rzetelności śledztwa w tej sprawie – sprawa Kryszkiewicz przeciwko Polsce, skarga nr 17912/21⁷, a także (również w odniesieniu do zarzutu nieludzkiego traktowania i używania taserów przez Policję) – sprawa Stachowiak przeciwko Polsce, skarga nr 51350/20⁸;

8) dyskryminacji przy przyznawaniu świadczeń socjalnych należnych opiekunom osób niepełnosprawnych ze względu na ich aktywność zawodową i nabycie uprawnień do emerytury przez opiekuna – sprawa Dudek przeciwko Polsce, skarga nr 29204/21⁹;

9) niemożności zarejestrowania w Polsce małżeństwa zawartego w Wielkiej Brytanii przez wnioskodawcę i jego partnera tej samej płci – sprawa Andersen przeciwko Polsce, skarga nr 53662/20¹⁰;

10) odmowy przyjęcia przez Straż Graniczną wniosków o udzielenie azylu i wydalenia do państwa trzeciego w postępowaniu uproszczonym, co grozi refoulement i może narażać na niebezpieczeństwo utraty życia; systemowej praktyki przeinaczania wyjaśnień składanych przez osoby ubiegające się o azyl, braku właściwego zbadania powodów, dla których skarżący ubiegają się o wjazd, obowiązku zapewnienia przez państwo bezpieczeństwa skarżącym, w szczególności przez zezwolenie im na pozostanie pod jego jurysdykcją do czasu rozpatrzenia ich wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, a także dotyczące zbiorowego wydalania cudzoziemców – sprawa M.K. przeciwko Polsce, skarga nr 40503/17¹¹, jak również (także w odniesieniu do ­ignorowania wniosków o ochronę międzynarodową, wypychania na stronę białoruską na granicy polsko – białoruskiej oraz pozostawiania ludzi szczególnie ­narażonych na pokrzywdzenie bez wody, picia i schronienia w obszarze przygranicznym) – sprawa K.A. i M.A. oraz in. przeciwko Polsce, skarga nr 52405/21¹² i sprawa F.A. i S.H. przeciwko Polsce, skarga nr 54862/21¹³;

11) pozbawienia możliwości przerwania ciąży z powodu wad płodu w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, zmuszenia do wyboru między utrzymaniem ciąży i urodzeniem chorego dziecka a wyjazdem za granicę w celu poddania się aborcji, ograniczenia prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego „nieprzewidziane przez prawo” z uwagi na wady organu orzekającego – sprawa I.Z. i in. przeciwko Polsce, skarga nr 57338/21¹⁴, ale też (również w odniesieniu do potencjalnych ofiar) – sprawa M.B. i in. przeciwko Polsce, skarga nr 5014/21¹⁵ (M.L. przeciwko Polsce);

12) naruszenia wolności zgromadzeń oraz zakresu obostrzeń sanitarnych w czasie pandemii COVID-19 – sprawa Jarocki przeciwko Polsce, skarga nr 39750/20¹⁶;

13) zasadności zatrzymania protestujących aktywistów – sprawa Friedrich przeciwko Polsce, skarga nr 25344/20¹⁷ i sprawa Grundland/Bojarowska przeciwko Polsce, skarga nr 15532/21¹⁸;

14) nieprawidłowości przy wykonywaniu wyroków eksmisyjnych i zagwarantowania prawa do lokalu socjalnego – sprawa Marszałek przeciwko Polsce, skarga nr 11650/21¹⁹;

15) odmowy dostępu do informacji publicznej – sprawa Sieć Obywatelska Watch Dog Polska przeciwko Polsce, skarga nr 10103/20²⁰;

16) braku regulacji prawnych regulujących możliwość zawarcia związków partnerskich – sprawa Przybyszewska przeciwko Polsce, skarga nr 11454/17²¹.

Z wszystkich spraw zaprezentowanych powyżej warto zatrzymać się bliżej na skargach dotyczących zakresu udzielania/nieudzielania ochrony międzynarodowej cudzoziemcom przekraczającym granicę polsko-białoruską w sposób nieuregulowany, a także na skargach dotyczących konsekwencji ogłoszenia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z 22.10.2020 r. Należy spodziewać się bowiem, że wyroki, jakie w tym zakresie zapadną w Strasburgu w przyszłości, będą miały doniosłe znaczenie dla polskiego porządku prawnego tak w obszarze ochrony międzynarodowej osób z doświadczeniem uchodźczym, jak i w obszarze ochrony praw reprodukcyjnych kobiet w Polsce, a stwierdzone i podnoszone w nich naruszenia konwencyjne – odpowiednio wykorzystane przez sądy krajowe – będą miały istotny wpływ na kierunek orzecznictwa w Polsce²².

Obszarem, którego najczęściej dotyczyły i nadal dotyczą polskie skargi do ETPCz, jest jednak sądownictwo i szeroko pojmowany proces sądowy.