Jak odbudować państwo prawa w Polsce? O Prawie, o Nas Samych, o Europie i o Obietnicy „Nawyków Serca”
Czy Nowy Prolog? Od „prawa na niby” do „państwo prawa”. Zacznijmy od serc. Wszyscy
Na koniec kilka uwag osobistych i spinających argumenty przedstawione powyżej.
Przed 2015 r., ilekroć prowadziłem zajęcia dla sędziów, ilekroć spotykałem się z młodzieżą, biłem się w piersi. Tak, my prawnicy mogliśmy zrobić więcej. W 2023 r. stoi przed nami wyzwanie nie do działania indywidualnego jako prawników, tylko do czegoś, co w doktrynie zachodniej nazywa się „legal complex”62. Potrzeba zbudowania koalicji prawników liberalnych w obronie wartości liberalnych. Dlaczego ma to znaczenie? Podkreślałem już powyżej, że dzisiejsi autokraci, tacy jak Jarosław Kaczyński, nie dochodzą do władzy z czołgami na ulicy. Oni wykorzystują … własnych usłużnych absolwentów prawa63 (celowo podkreślam absolwentów prawa, a nie prawników: absolwentem jesteś, bo tak mówi twój dyplom, prawnikiem stajesz się i na to miano zasługujesz, tylko gdy trzymasz określone standardy i przestrzegasz zasad) i własne ustawy, tworząc legalistyczną przykrywkę dla niekonstytucyjnej zmiany systemu. I tutaj właśnie przed prawnikami pojawia się wielkie wyzwanie, żeby bezprawie, manipulacje prawem, niegodziwość, zarchiwizować, zlokalizować, tłumaczyć i proponować remedium.
Na koniec pozostaje więc zawsze niepokojące pytanie, które stawiam sam sobie: co więc ja mogę zrobić tu i teraz? Z pewnością nie tylko pisać, ale i pojechać, gdy zapraszają do małych miast i miasteczek, gdzie trzeba mówić, tłumaczyć i słuchać64. Jeżeli dostaję maila z Kutna: „Panie Profesorze, przeczytaliśmy wywiad z panem, niech pan przyjedzie i porozmawia z naszą młodzieżą szkolną”, to się pakuję się i jadę do Kutna. Nie mam żadnych oczekiwań wobec tych, którzy mnie zaprosili. Wprost przeciwnie, jestem im wdzięczny, że po 30 latach prawniczego pasywizmu elit ktoś chce mnie w ogóle jeszcze słuchać. Nie przechodzić obojętnie, gdy słyszę, że w III RP tylko kradli, że wszyscy sędziowie są skorumpowani, że UE narzuca nam obce standardy etc. Trzeba zabrać głos i żmudnie tłumaczyć, że rzeczywistość nie jest taka czarno – biała, ponieważ … To wszystko co następuję po słowie „ponieważ” będzie moim/naszym prawniczym wkładem w, i dopisaniem do, żmudnego odbudowywania państwa prawa na lepszych i mocniejszych, bo tym razem obywatelskich, podstawach. Konieczne jest zrozumienie i przekonywanie, że prawdziwa „dobra zmiana” zawsze zaczyna się wokół mnie i we mnie, na poziomie rodziny, znajomych, sąsiadów, mojej wspólnoty, osiedla, gminy. Jeżeli mam odwagę sprzeciwić się podłości, złu i niesprawiedliwości wokół siebie, to taki głos będzie słyszalny wyżej, wtedy, gdy trzeba powiedzieć TAK w obronie naszych instytucji, prawa, dorobku ostatnich 30 lat. Takie obywatelskie TAK byłoby znakiem, że jesteśmy czymś więcej, niż tylko zlepkiem egoistycznie nastawionych jednostek, które dbają tylko o siebie i swoje najbliższe otoczenie, które dobre i rzetelne państwo postrzegają jako coś, o co warto się starać, walczyć i czego warto bronić. Bez tego będziemy zawsze podatni na „dobre zmiany” od góry, fundowane przez tych wyłącznie prawomyślnych Polaków.
Gdybym sam poprzestał na akceptacji, że jest źle i nie będzie lepiej, bo co ja sam mogę poprawić, dawałbym jasno do zrozumienia, że jestem już człowiekiem złamanym obywatelsko, który odwraca się plecami do spraw publicznych, który nie chce się angażować, który się wycofuje. Bez gotowości zaangażowania się i partycypacji w życiu publicznym jesteśmy tylko jednostkami, a nie wspólnotą, a gdy dodamy do tego jeszcze zniszczenie instytucji i braki w zakresie kultury prawnej stajemy się bezbronni. Przejmowanie państwa natomiast postępuje z milczącym przyzwoleniem ludzi, którzy nic nie rozumieją, o nic nie dbają, nie są nawet zainteresowani słuchaniem. Wszystko to piszę w głębokiej świadomości i z pokorą, rozumiejąc, że dobra zmiana od dołu jest niezwykle trudna do przeprowadzenia w Polsce, gdzie dominuje pasywność obywatelska, brak kultury konstytucyjnej i rytualne tańce wobec procedur i przepisów prawa. To wszystko nie sprzyja budowaniu obywatelskości niestety …
W Polsce A.D. 2023 nie można jednak poprzestać na takiej prostej paternalistycznej konstatacji. Trzeba walczyć o to, aby poczucie obywatelskości rozbudzić, budować, potem pielęgnować i czynić z niego fundament prawdziwie dobrej zmiany. Protesty wobec orzeczenia aborcyjnego, czy akty solidarności z represjonowanymi sędziami i prokuratorami, a ostatnio marsz 4.6.2023 r., to nie tylko dowód naszej pamięci obywatelskiej, ale przede wszystkim wyzwanie. Pamięci o tym co się stało z polskim TK i państwem prawa. Wyzwanie, bo dzisiaj na gruzach państwa prawa jeden spektakularny marsz to już za mało. Nasz opór musi trwać i być słyszalny dzień w dzień, aby przynieść efekt nie tylko wobec „opresji z Szucha”, ale szerzej, odegrać kluczową rolę w długofalowym i fundamentalnym wyzwaniu: odbudowaniu państwa prawa w Polsce. Tego państwa nie będzie bez niezależnego sądu konstytucyjnego, niezależnych instytucji, wolnych mediów i poszanowania praw mniejszości. Jeśli ma być lepiej, musimy zrozumieć, że zawsze każdy z nas może zrobić coś dobrego wokół siebie i dostrzec jak wiele jest osób myślących podobnie. Aby być trwałą, każda dobra zmiana musi zacząć się w ludzkich sercach. Może po latach cichego godzenia się z, i „urządzania się” w, niekonstytucyjnej rzeczywistości, jesteśmy obecnie świadkami narodzin obywatelskich nawyków serca65? Znak zapytania nieprzypadkowy.
Żyjemy dzisiaj w czasach próby dla każdego z nas i testu dla naszej demokracji liberalnej (tego co z niej jeszcze zostało). Ostatnie lata były prawdziwym szokiem dla wszystkich, którzy w duchy samozadowolenia, uwierzyli, że polska demokracja jest demokracją skonsolidowaną, a Polacy pełnoprawnymi obywatelami. Jeżeli populistyczno-autorytarne rządy boją się czegoś, to właśnie „obywatelskiego NIE”, którego kontrolowanie jest znacznie trudniejsze od zniszczenia bezbronnej instytucji. Jeżeli poważnie myślimy o nowym początku, musimy dominujące myślenie instytucjonalne uzupełnić przez żmudny proces budowania przywiązania i wierności do państwa i prawa wśród obywateli. Kształtowanie serc jest największym wyzwaniem każdego systemu demokratycznego i tak musi być traktowane w Polsce, jeżeli (od)budowanie państwa prawa ma nastąpić tym razem na solidnych, bo obywatelskich, podstawach.
Jeżeli chcemy poważnie myśleć i rozmawiać o odbudowaniu państwo prawa w Polsce, musimy spróbować nauczyć się tłumaczyć tekst prawa na kontekst. W jaki sposób ludziom wytłumaczyć, że Konstytucja jest także po to, aby ich chronić, a nie jest dokumentem kończącym się na suchych zapisach. Nazywam to „ścieżką Konstytucji”, co polega na przejściu od tekstu do kontekstu i na stworzeniu sytuacji, gdy rule of law jest doświadczana i przeżywana przez obywateli jako „lived experience”. Zaniechania ostatnich kilku lat ciążą i będą ciążyć. Jakie są jednak zalety dyskusji o dzisiejszym kryzysie po 8 latach antysystemowych zmian i „reform”? Po 1989 r. nie rozmawialiśmy tak często jak obecnie o tym, co to znaczy być sędzią w demokratycznym państwie prawa. Nie prowadziliśmy dyskusji, co to znaczy sądzić sprawiedliwie. Metodyczne niszczenie państwa prawa wymusiło taką spóźnioną i niełatwą dyskusję. Cytowany wyżej Aharon Barak, były Prezes Izraelskiego Sądu Najwyższego, mówił: „podlegam osądzeniu, ilekroć wkładam łańcuch sędziowski na szyję”66. Gdy to słyszałem z jego ust, momentalnie myślałem o naszym dumnie brzmiącym staropolskim „Iustitias vestras iudicabo”. Gdy to przekazywałem sędziom przed 2015 r., to sędziowie krytykowali. „O, enfant terrible burzy status quo”, wymądrza się etc. A ja im mówiłem w dobej wierze i zpełnym przekonaniem: „Ogarnijcie się, bo wasza legitymizacja płynie z tego, jak jesteście odbierani na sali sądowej, a nie jesteście odbierani najlepiej … Chcę wam pomóc”. Do dzisiaj wspominam te wykłady z uczuciem osobistego żalu, przykrości, ale i niespełnionej szansy.