Jak odbudować państwo prawa w Polsce? O Prawie, o Nas Samych, o Europie i o Obietnicy „Nawyków Serca”
To wszystko tłumaczy, dlaczego niniejszy tekst traktuje jako jeden z najważniejszych, które ostatnio napisałem. Przesądzają o tym nie tylko elementy osobiste. Powyższe refleksje składają się także na mój własny rozrachunek z Polską nie tylko ostatnich 8 lat, ale także z Polską po 1989 r., i czasem wielkich zmian i obietnic, znaczących osiągnięć, ale i zawiedzionych nadziei i nieprzepracowanych lekcji.
Ten rozrachunek wzmacnia moje przekonanie, że dzisiaj musimy za wszelką cenę starać się iśc do przodu, a nie odwracać smętnie głowy w tył. Zamiast sentymentalnego rozpamiętywania, musimy rozmawiać o problemach rzetelnie, w dobrej wierze i otwarcie, nazywając je po imieniu. Czasy bezpiecznej „wieży z kości słoniowej” skończyły się bezpowrotnie i na pewno nie wrócą „po PIS” (jeśli takie „po PIS” w ogóle nastanie…). Jeśli ktokolwiek czytając ten tekst, chce powrotu „status quo” sprzed 2015 r., to już przygotowuje grunt pod zwycięstwa kolejnej hordy legalistycznych autokratów i populistycznych szarlatanów. Nie popełniajmy błędów z przeszłości. Raczej przyjmijmy do wiadomości, że nie było najlepiej, jakaś w tym jest i moja wina, i pytajmy o to co trzeba teraz zrobić, aby razem ruszyć do przodu, mądrzejsi, przezorniejsi, skromniejsi …
Problem jednak w tym, że budowanie obywatelskich nawyków serca u, i w, Nas samych jest znacznie trudniejsze niż tworzenie kolejnych nawet najdoskonalszych instytucji. Wymaga cierpliwości i trwa nieskończenie dłużej niż nocna sesja parlamentu, czy powołanie kolejnej anonimowej i … rzekomo perfekcyjnej instytucji, komisji etc. jako remedium na całe zło. W 2023 r. powinniśmy już rozumieć, że tak nigdy nie odbudujemy państwa prawa.
Jeżeli mamy więc mówić o początku czegoś dobrego, zacznijmy „na dole”, każdy od siebie, tu i teraz …
„How to restore («recapture») the rule of law in Poland?
About the Law, About Ourselves and Europe, and the Promise of «the Habits of Heart»”
This analysis offers a road map for the challenge of recapture of the rule of law in Poland. Contrary to the mainstream narrative, it goes beyond the often-simplistic proposals that focus entirely on the institutional aspect of the challenge. Instead, it argues that even the strongest institutions must fall if they are not supported by the citizenry and the civic engagement. Its focus is on learning from the past mistakes of building the rule of law top-down. It charts a novel trajectory for the rule of law in Poland, one that is anchored and embedded in the practice of the rule of law and lived experience. The sociological aspect of bottom-up rule of law and anchoring the institutions in the public imagination must be front and centre for the rule of law in Poland to have another chance. In this vein the courts must strive at building a feeling of common cause and purpose beyond self-interest. The more the institutions live the practices of the rule of law and translate them for the citizenry, the more difficult the capture and the more the social anchoring of these institutions will act as a shield against would – be autocrats bent on the constitutional capture. At the end you might arrive at a constitutional fidelity where constitutional ideas and principles will be indeed turned into practice and lived experience. Embedding the social function of courts takes us on the trajectory from their (elites) constitution to my (citizens’ constitution), from a court to my court and finally from a judge to good judge. With the judicial power socially embedded in the elusive habits of heart, the capture knows that before taking on the courts, it will have to face off with the citizens’ ready to fight for their courts. Therefore, trying to take on the challenge of answering the question of how to recapture the rule of law, this analysis offers a set of guidelines and benchmarks, all underpinned by one overarching theme: if you really want to rebuild the rule of law in Poland, start thinking out of the institutional and erroneous box. Instead embrace the difficult task of making the rule of law a lived experience and as such consolidating the liberal democracy from the ground up.
Key words: Rule of law, judicial independence, social legitimacy, judicial ethos, social anchoring of the judiciary, Constitution, path of the Constitution, supranational legality, habits of heart
* Autor jest profesorem prawa, kierownikiem Katedry Prawa Europejskiego i Komparatystyki Prawniczej na Uniwersytecie Gdańskim; 2022–2023 Visiting Fellow/Professor, European University Institute; Członkiem Editorial Board Oxford Encyclopedia of EU Law i Zespołu Ekspertów ds. kontroli konstytucyjności prawa przy Marszałku Senatu RP, adwokatem. Zasiada w Radzie Fondation Jean Monnet pour L’Europe w Lozannie.
1 Zob. J. Kościerzyński (red.), Raport: Wymiar sprawiedliwości pod presją. Lata 2015–2019, dostępny na https://www.iustitia.pl/images/pliki/raport2020/Raport_PL_2020.pdf oraz streszczenie J. Kościerzyński, Streszczenie raportu „Wymiar sprawiedliwości pod presją – represje jako metoda walki o przejęcie kontroli nad władzą sądowniczą i Prokuraturą w Polsce. Lata 2015–2019”, Kwartalnik Stowarzyszenia Sędziów Polskich IUSTITIA2/2020, s. 102 na https://www.kwartalnikiustitia.pl/wp-content/uploads/2020/10/2-40-2020-SIR1.pdf
2 M. Jałoszewski, Ścigają prokuratora, który nie chciał stawiać zarzutów za Smoleńsk. Izba Dyscyplinarna uchyliła mu immunitet, na https://oko.press/beda-scigac-prokuratora-ktory-nie-chcial-stawiac-zarzutow-za-smolensk.
3 Tylko przykładowo: Afera hejtera, czyli co robią sędziowie w ministerstwie. Kto poza Piebiakiem przeszedł na ciemną stronę mocy? na https://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/1426994,hejt-na-sedziow-lukasz-piebiak-zbigniew-ziobro.html i Piebiak poleca „utłuc kaściaka”. Rzecznik Radzik zamawia donos na https://wiadomosci.onet.pl/kraj/piebiak-poleca-utluc-kasciaka-a-sedzia-wszczyna-awanture-w-czeskiej-knajpie-w-obronie/cvd01xd.
4 Tylko np.: Afera Łukasza Piebiaka. Ministerstwo aprobowało hejt na sędziów na https://wiadomosci.onet.pl/afera-lukasza-piebiaka-ministerstwo-aprobowalo-hejt-na-sedziow i Sędzia kojarzony z aferą hejterską ma awansować o dwa stopnie w górę na https://www.rp.pl/sady-i-trybunaly/art37751701-sedzia-kojarzony-z-afera-hejterska-ma-awansowac-o-dwa-stopnie-w-gore.
5 Wątki poruszane poniżej nawiązują do i opierają się na T.T. Koncewicz, The Existential Jurisprudence of the Court of Justice Moving Beyond the Boats, Embracing the Journey, https://reconnect-europe.eu/blog/existential-jurisprudence-koncewicz/; On the Rule of Law Turn on Kirchberg – What and How has the Court of Justice Been Telling Us About the EU Constitutional Essentials? Part I, https://verfassungsblog.de/on-the-rule-of-law-turn-on-kirchberg-part-i/ i On the Rule of Law Turn on Kirchberg – How the Court of Justice is Spelling out the Constitution’s Unwritten Understanding(s) Part II, https://verfassungsblog.de/on-the-rule-of-law-turn-on-kirchberg-part-ii/. The existential jurisprudence of the Court of Justice of the European Union. An essay on the judicial incrementalism in defence of European First Principles, w: K. Szczepanowska-Kozłowska (red.), Profesor Marek Safjan znany i nieznany. Księga jubileuszowa z okazji siedemdziesiątych urodzin, Warsaw 2019; Understanding the politics of resentment: of the principles, institutions, counter-strategies, normative change and the habits of heart, „Indiana Journal of Global Legal Studies” Nr 26/2019, p. 501; The politics of resentment and first principles in the European Court of Justice, w: F. Bignami (red.), EU in Populist Times. Crises and Prospects, Cambridge University Press 2020; The Democratic backsliding in the European Union and the challenge of constitutional design, w: X. Contiades, A. Fotiadou (red.), Routledge Handbook of Comparative Constitutional Change, Routledge 2020 oraz Filozofia unijnego wymiaru sprawiedliwości. O ewolucji podstaw unijnego porządku prawnego, Warszawa 2020, w szczególności rozdziały I i V.
6 Szeroko o procesie przejmowania państwa w Polsce i jego logice piszę w Unijny etos sądzenia. O fundamentach, meta polityce i POLEXIT, w: A. Bodnar, A. Ploszka, (red.), Wokół kryzysu praworządności, demokracji i praw człowieka. Księga jubileuszowa Profesora Mirosława Wyrzykowskiego, Warszawa 2020, s. 872–901, w szczególności s. 872 i n. oraz Filozofia unijnego wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2021. Prolog nawiązuje do tych opracowań. Z perspektywy komparatystycznej D. Landau, Abusive constitutionalism, „University of California Davis Law Review” Nr 47/2013, s. 189; O. Varol, Stealth authoritarianism, „Iowa Law Review” Nr 100/2015, s. 1673; M. Tushnet, Authoritarian constitutionalism, „Cornell Law Review” Nr 100(2)/2015, s. 391; C.R. Sunstein (red.), Can It Happen Here. Authoritarianism in America, New York 2018; A. Huq, T. Ginsburg, How to Lose a Constitutional Democracy, „UCLA Law Review” Nr 65/2017; T. Ginsburg, A. Huq, How we lost constitutional democracy, w: C.R. Sunstein (red.), Can It Happen Here. Authoritarianism in America, New York 2018, s. 135–156; T. Daly, Enough Complacency: Fighting Democratic Decay in 2017, I-CONnect, http://www.iconnectblog.com/2017/01/enough-complacency-fighting-democratic-decay-in-2017-i-connect-column/; B. Bugaric, A crisis of constitutional democracy in post-communist Europe: „Lands in-between” democracy and authoritarianism, „International Journal of Constitutional Law” Nr 13/2015, s. 219; B. Bugaric, Populist at the gates (maszynopis w posiadaniu autora) i rozdział B. Bugarica, w: F. Bignami, EU in Populist Times. Crises and Prospects, Cambridge 2020; także I.T. Berend, What is Central and Eastern Europe?, „European Journal of Social Theory” Nr 8(4)2005, s. 401.
7 O tym E. Łętowska, Państwo prawa na peryferiach Europy, „Respublica” 22.7.2017 r., https://publica.pl/teksty/letowska-panstwo-prawa-na-peryferiach-europy-61676.html (dostęp: 25.1.2020 r.). O polskiej demokracji jako demokracji peryferyjnej („democracy on the periphery”) i zaniechaniach transformacji ustrojowej po 1989 r. zob. też T.T. Koncewicz, The Polish Counter-Revolution Two and a Half Years Later: Where Are We Today?, Verfassunsgblog, https://verfassungsblog.de/the-polish-counter-revolution-two-and-a-half-years-later-where-are-we-today/ oraz When legal fundamentalism meets political justice. The case of Poland, (2022)55 Israel Law Review 302.
8 T.T. Koncewicz, On the rubble of the rule of law, Eurozine, https://www.eurozine.com/on-the-rubble-of-the-rule-of-law/
9 Przykładowo Prawo i niesprawiedliwość, Gazeta Wyborcza, 11.9.2012 r.; Sądzie, sądź, Polityka 2012, Nr 50; Sędziów polskich trzeba uczyć, In Gremio 2013, Nr 3; Nie(ludzki) polski sąd, In Gremio 2013, Nr 4.