Jaki powinien być nadzór nad sądami

Organizacja sądów oraz zapewnienie sądom odpowiednich warunków funkcjonowania

Oprócz właściwego ustawowego uregulowania nadzoru nad sądami powszechnymi celowe jest stworzenie nowych regulacji dotyczących podziału kompetencji związanych z organizacją sądów powszechnych i zapewnieniem im odpowiednich warunków funkcjonowania. Raz jeszcze należy podkreślić, że te kwestie zarówno od strony podmiotowej, jak i przedmiotowej nie powinny mieć nic wspólnego z nadzorem orzeczniczym nad sądami, sprawowanym przez SN (art. 183 ust. 1 Konstytucji RP). Obecne powiązanie sfery orzeczniczej – urzędowania sądów ze sferą związaną z zapewnieniem sądom odpowiednich warunków funkcjonowania i wykreowanie w ten sposób tzw. działalności administracyjnej sądów, objętej nadzorem sprawowanym przez Ministra Sprawiedliwości i powoływanych przez niego prezesów sądów, działających w hierarchicznej strukturze, nie tylko nie ma oparcia konstytucyjnego, ale też nie służy efektywności pracy sądów. Podobnie jak uregulowania dotyczące nadzoru nad sądami, także nowe regulacje dotyczące podziału kompetencji związanych z organizacją sądów powszechnych i zapewnieniem im odpowiednich warunków funkcjonowania, powinny uwzględniać konstytucyjne zasady funkcjonowania sądów, w szczególności konieczność ochrony niezależności i odrębności sądów oraz niezawisłości sędziowskiej.

Ponieważ określonymi w Konstytucji zadaniami Sądu Najwyższego jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości (art. 175 ust. 1 Konstytucji RP) i jednocześnie sprawowanie nadzoru nad sądami (art. 183 ust. 1 Konstytucji RP), nie ma konstytucyjnych przesłanek, ale też żadnych praktycznych powodów, by dodatkowo powierzać SN zadania związane z organizacją sądów, czy też zapewnieniem im odpowiednich warunków funkcjonowania. Kompetencje związane z organizacją sądów (np. tworzenie i znoszenie sądów, wydziałów, ustalenie obszarów właściwości sądów) oraz sprawy osobowe sędziów (np. przydzielanie nowych stanowisk sędziowskich, zmiany miejsca służbowego sędziów, powoływanie prezesów sądów), wiążą się ściśle z niezależnością władzy sądowniczej i niezawisłością sędziów. W związku z tym powinny należeć do KRS, której zadaniem jest stanie na straży tych wartości (art. 186 Konstytucji RP). Decyzje KRS w zakresie organizacji sądów i spraw osobowych sędziów powinny być podejmowane w oparciu o stanowiska wyrażone przez organy sądów, przy czym wymaga podkreślenia, że chodzi o organy tylko tego sądu, którego decyzja KRS ma dotyczyć. Nie ma bowiem żadnych powodów, by o sprawach danego sądu wypowiadały się w jakiejkolwiek formie organy innego sądu. Pełna realizacja słusznego postulatu stworzenia jednolitego stanowiska sędziowskiego³⁵ powinna wykluczyć jakąkolwiek, pozainstancyjną, podległość sądów (organów sądów) innym sądom (organom innych sądów).

Za organizację pracy sądu (np. podziały czynności sędziów, zasady przydziału spraw) i zapewnienie odpowiednich warunków techniczno-organizacyjnych oraz majątkowych funkcjonowania sądów, co obejmuje np. sprawy kadrowe z wyjątkiem spraw osobowych sędziów oraz kwestie lokalowe i wyposażenie sądów, powinni być odpowiedzialni wybierani przez sędziów prezesi sądów³⁶, niewykonujący przy tym, jak to już wskazano, żadnych czynności nadzorczych. W zakresie spraw związanych z organizacją pracy sądu prezesi powinni współdziałać z organami samorządowymi, natomiast w zakresie spraw finansowych i gospodarczych powinni być wspomagani przez podległych im dyrektorów sądów. Nie ma żadnych racjonalnych powodów uzasadniających utrzymywania obecnie funkcjonującego systemu dwuwładzy w sądach, w którym dyrektor sądu, będący faktycznie pracownikiem Ministerstwa Sprawiedliwości, jest organem sądu, niezależnym od prezesa. Jeżeli chodzi o kompetencje finansowe, inwestycyjne i informatyczne, w skali obejmującej wszystkie sądy, to powinny one pozostać w gestii Ministra Sprawiedliwości³⁷. Nie oznacza to jednak wykonywania przez Ministra Sprawiedliwości jakichkolwiek czynności nadzorczych w stosunku do sądów, albowiem kontrola z punktu widzenia legalności i gospodarności podejmowanych przez prezesów sądów działań w zakresie zapewnienia sądom odpowiednich warunków techniczno-organizacyjnych oraz majątkowych należy wyłącznie do Najwyższej Izby Kontroli (art. 203 Konstytucji RP).

Podsumowanie

Przewidziany w art. 183 ust. 1 Konstytucji RP nadzór Sądu Najwyższego nad sądami powszechnymi w zakresie orzekania nie został dotychczas uregulowany w ustawach zwykłych i obecnie ogranicza się wyłącznie do rozpoznawania przez SN środków zaskarżenia i podejmowania uchwał. Wprowadzony przez ustawodawcę zwykłego i nieznajdujący oparcia w Konstytucji nadzór nad działalnością administracyjną sądów, sprawowany przez Ministra Sprawiedliwości i powoływanych przez niego prezesów sądów, działających w strukturze hierarchicznej podporządkowania, jest nie do pogodzenia z konstytucyjnymi zasadami niezawisłości sędziów i niezależności sądów. Ponadto, jeżeli chodzi o badanie sprawności postępowań sądowych, nadzór ten jest zupełnie nieskuteczny. Nie byłoby dobrym rozwiązaniem rozszerzenie tego nadzoru (nazwanego monitorowaniem i ewaluacją działalności sądów) na całość działalności sądów i realizowanie go nadal przez prezesów sądów, przy jednoczesnym zastąpieniu sprawującego zwierzchni nadzór Ministra Sprawiedliwości przez Krajową Radę Sądownictwa. Nie ma żadnych przesłanek konstytucyjnych, potrzeb praktycznych, ani też względów historycznych³⁸, które przemawiałyby za istnieniem jakiegoś innego nadzoru nad sądami poza konstytucyjnym nadzorem nad orzekaniem sprawowanym przez SN. Ten nadzór powinien być jedynym nadzorem nad sądami, a jego cele i środki należy jasno określić w ustawach. Poza prawidłowością orzeczeń badaną przez rozpoznawanie nadzwyczajnych środków zaskarżenia, nadzór powinien obejmować wyłącznie sprawność postępowań i jednolitość orzecznictwa, jako wartości składające się na prawo do sądu, gwarantowane przez art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Nadzór powinien być realizowany wyłącznie przez sędziów SN, a w zakresie niektórych czynności nadzorczych przez sędziów wizytatorów powoływanych przez prezesa SN spośród wszystkich sędziów sądów powszechnych, natomiast prezesi sądów nie powinni wykonywać żadnych czynności nadzorczych, a ich zadania należy ograniczyć do bieżącej organizacji pracy sądu i zapewnienia odpowiednich warunków techniczno-organizacyjnych i majątkowych funkcjonowania sądu.

How should the courts be supervised

The article provides a critical assessment of the current regulations of administrative supervision over courts, and of the proposals to replace this supervision with monitoring and evaluation of the courts’ activities. Both the current model of ­supervision and the proposed one pose a threat to the independence of courts and impartiality of judges. Instead it is proposed that the only supervision over courts should be the one provided for in the Constitution of the Republic of Poland and exercised by the Supreme Court. This supervision should cover the efficiency of proceedings and uniformity of case law. Supervision should be distinguished from the organization of courts, for which the National Council of the Judiciary should be responsible, and from ensuring adequate conditions for the functioning of courts, which should be the responsibility of the bodies of the courts and the Minister of Justice.

Key words: supervision over courts, Constitution, independence of courts, independence of judges, Supreme Court