Koszty sądowe a zawarcie ugody pozasądowej

Propozycja prokonstytucyjnej wykładni art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h UKSC

Powyższe rozważania stawiają pod znakiem zapytania poprawność rozstrzygnięcia dylematu interpretacyjnego w omawianej uchwale SN w sprawie III CZP 88/17, wykładni, którą odrzucił SA w Katowicach w omówionej sprawie V AGZ 34/22.

W tej sytuacji przeprowadzić należy ponownie proces ­egzegezy rzeczonej normy prawnej z uwzględnieniem dyrektyw wykładni prokonstytucyjnej⁴³, a w szczególności z odwołaniem się do regulacji konstytucyjnych zawartych w art. 42 ust. 2 w zw. z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji RP.

Przystępując do tego procesu wykładni w sensie pragmatycznym w jej fazie percepcyjnej, przypomnieć należy, iż każdy przebywający pod władzą RP cieszy się konstytucyjnym prawem do sądu, którego składową w świetle ustalonego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego jest takie ukształtowanie kosztów sądowych, ich wysokości, zasad zwrotu, aby zapewnić standardy „należytej sprawności organizacyjnej i orzeczniczej sądów oraz oddzieleniu roszczeń szykanujących i oczywiście niezasadnych od roszczeń uzasadnionych, służących ochronie praw i wolności jednostek” oraz „odpowiedni system pokrywania kosztów sprawnego funkcjonowania sądów i wprowadzić niezbędne mechanizmy zabezpieczające przed nadużywaniem prawa do sądu poprzez podejmowanie prób dochodzenia na drodze sądowej roszczeń oczywiście bezzasadnych”⁴⁴. Rzeczone koszty sądowe są „tradycyjnie uznanym instrumentem polityki państwa służącym do regulowania relacji stron stosunków procesowych oraz – w szerszym ujęciu – stymulowania decyzji jednostek co do sposobu prowadzenia swoich interesów i doboru środków ich ochrony”, których ukształtowanie zakłada, iż ustawodawca, regulując koszty postępowania sądowego „musi starannie wyważyć rozmaite dobra jednostkowe i ogólnospołeczne”⁴⁵.

Przyjęcie natomiast takiej wykładni rzeczonej normy wyrażonej zrębowo w art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h UKSC, iżby mimo braku rozpoczęcia rozprawy w sprawie cywilnej oraz mimo zawarcia przez strony ugody pozasądowej, prowadzącej następnie do umorzenia postępowania zgodnie z wolą stron wyrażoną w ugodzie, po okresie jego przejściowego zawieszenia, skutkuje zatrzymaniem całości opłaty sądowej, oznaczać będzie osłabienie – korzystnej ze względów ogólnospołecznych oraz szczegółowych, odnoszących się do wyłącznie do sfery funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, motywacji do zawierania ugód przez strony spornych stosunków cywilnych i pozostających w stosunkach prawno-procesowych. Naruszać to będzie konstytucyjne zasady: proporcjonalności oraz równego traktowania, albowiem koszt procesu dla strony godzącej się z przeciwnikiem procesowym pozasądowo, choćby i przed rozpoczęciem rozprawy będzie ukształtowany na identycznym poziomie jak dla strony prowadzącej cały proces w I instancji, podczas gdy nawet zawarcie ugody sądowej w toku prowadzonego postępowania, tuż przed zamknięciem rozprawy przed sądem, a więc w momencie, kiedy koszt toczącego się sporu stron stosunku prywatnoprawnego jest już dla organizatora wymiaru sprawiedliwości, jakim jest państwo, znacznie wyższy, prowadzi mocą wyraźnie uzewnętrznionej decyzji ustawodawcy do zwrotu połowy opłaty⁴⁶.

Z powyższych względów zasygnalizować należy, iż nawet w przypadku hipotetycznego odrzucenia możliwości prokonstytucyjnej wykładni art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h UKSC w ten sposób, iż wyklucza się możliwość zwrotu całości opłaty w przypadku zawarcia ugody pozasądowej, tak wyinterpretowana norma prawna sprzeczna będzie z prawami podstawowymi uregulowanymi w ustawie zasadniczej⁴⁷.

Podsumowanie

Reasumując, wobec wzrastającego przeciążenia Sądów powszechnych oraz szerokiego premiowania pozasądowych form rozstrzygania sporów, w świetle funkcji opłat sądowych jako składowej konstytucyjnego prawa do sądu i zakazu dyskryminacji podmiotów przez władzę publiczne, w tym przez władzę sądowniczą, wadliwe jest traktowanie identycznie w płaszczyźnie kosztów sądowych sytuacji, kiedy strony zawierają ugodę pozasądową⁴⁸ przed rozpoczęciem rozprawy, znoszącą potrzebę postępowania dowodowego i kosztochłonnych czynności sądu oraz sytuacji, kiedy strona przeprowadza całe postępowanie sądowe zakończone orzeczeniem merytorycznym. W istocie rzeczy strona powodowa – która często, tak jak miało to miejsce w realiach objętego również niniejszą glosą orzeczenia V AGZ 34/22 SA w Katowicach, wobec odrzucenia przez pozwanego przedsądowego rozstrzygnięcia sprawy zmuszona jest do wytoczenia powództwa – po zawarciu ugody pozasądowej, a więc ugody w rozumieniu art. 917 KC, traktowana będzie na płaszczyźnie kosztów sądowych identycznie strona przegrywająca spór!

To rozstrzygniecie jest o tyle aksjologicznie niespójne, iż powód nie zawsze może ukształtować ugodę w ten sposób, aby doprowadzić chociażby do zgody drugiej strony na cofnięcie pozwu wraz z brakiem żądania kosztów⁴⁹; nie zawsze jest to dla niego również korzystne⁵⁰. Zarazem zatraca to różnicę pomiędzy powodem, który zgłasza całkowicie niezasadne roszczenie, wykazuje konfrontacyjną postawę odrzucającą ugodowe załatwienie sprawy, będącą przecież podstawową zasadą procesu cywilnego⁵¹, prowadzi swoją postawą do powstania wielu wymiernych, kwantyfikowalnych kosztów po stronie sądu a powodem, który poszukuje ochrony prawnej przy roszczeniu na tyle zasadnym, że druga strona decyduje się zawrzeć ugodę już na wstępie samego postępowania, ugodę, która zarazem oszczędza wymierne wydatki wymiarowi sprawiedliwości.

Z powyższego względu skonstatować należy, iż umiejscowiona w centrum problemu prawnego będącego przedmiotem glosowanych orzeczeń norma prawna zakodowana w art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h UKSC wykładana z uwzględnieniem wartości konstytucyjnych jako nadrzędnych w obrębie dyrektyw wykładni celowościowej została przez SN w glosowanej uchwale III CZP 88/17 odkodowane w sposób niewłaściwy, prowadząc do niezasadnego odmówienia zwrotu uiszczonej opłaty od pozwu, które to koszty powinny zostać stronie powodowej w całości zwrócone z urzędu. Błędu tego uniknął natomiast SA w Katowicach w pierwszym z glosowanych judykatów. Orzeczenie to powinno być również istotnym przyczynkiem dla praktyki mediacyjnej przy wypracowywaniu ugód pozasądowych procesujących się przed sądem cywilnym stron.

Glosowane orzeczenia ukazują zarazem, że zagadnienie zwrotu opłaty sądowej w przypadku zakończenia sądowego sporu cywilnoprawnego ugodą pozasądową jest wciąż rozstrzygane niejednolicie. Szczęśliwie dla praktyki mediacyjnej, pogląd SN wyrażony w uchwale III CZP 88/17, w ocenie glosatora wadliwy, nie został bezkrytycznie przyjęty przez Sądy Apelacyjne, czego wyrazem jest omówione orzeczenie V AGZ 34/22. Pozostaje mieć nadzieję, że leżący u podstaw tych judykatów dylemat interpretacyjny będzie w przyszłości rozstrzygany z uwzględnieniem naszkicowanej powyżej aksjologii konstytucyjnej, gdzie interes fiskalny państwa ustąpi dążeniu do wspierania obywateli w konsensualnym rozstrzyganiu ich prywatnoprawnych sporów.

Judicial costs and out-of-court settlement in Polish legal system

In its ruling in the case V AGZ 34/20 of May 20, 2022, the Court of Appeal in Katowice, Poland, decided to return the entire court’s fee paid for the claim after discontinuation of the court proceedings following the conclusion of an out-of-court settlement during the proceedings in the case. The Court of Appeal found that the concept of “settlement” referred to in Art. 79 (1)(1)(h) of the Polish law on fees in civil matters also covers an “out-of-court settlement”. This judgment is noteworthy since it deviates – in the opinion of the glossator entirely rightfully – from the view expressed in the resolution of the Polish Supreme Court III CZP 88/17, which is also subject to some critical remarks. The view presented in the in the resolution of the Polish Supreme Court appears to be violating the imperative of pro-constitutional interpretation of legal texts.

Key words: out-of-court settlement, court fees in civil cases, right to a fair trial in civil cases, mediation, alternative dispute resolution