Rola sądów w przestrzeganiu prawa do rzetelnego procesu w postpandemicznej rzeczywistości

Z prawem podmiotowym (kompetencją) każdego do zwrócenia się do sądu skorelowany jest obowiązek państwa działającego przez sądy do rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy.¹⁸ Prawo do sądu tworzone jest przez kilka dyrektyw, a to prawo dostępu do sądu¹⁹, prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej (rzetelny i publiczny – jawny proces)²⁰, prawo do wyroku (rozstrzygnięcia, załatwienia sprawy)²¹, prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy oraz wyrok²². Wszystkie te postulaty były zagrożone lub naruszane w okresie pandemii, zarówno poprzez działania prawne, jak i faktyczne. Mimo to jedne z nich uznamy za działania legalne, a inne stanowią naruszenie zasady praworządności i emanację państwa niepraworządnego. Trudności w ocenie mogą wynikać zarówno z definiowania sytuacji i praw, ich kwalifikowania, jak i rozstrzygania kolizji praw i wolności (prawo do sądu a ochrona zdrowia, czy też pozornego konfliktu prawo do rzetelnego postępowania a prawo do szybkiego załatwienia sprawy, prawo do sądu właściwego a prawo do szybkiego załatwienia sprawy). Regulacje konstytucyjne i standardy europejskie stwarzają możliwości ograniczenia praw, ale pod pewnymi warunkami. Zgodnie z art. 31 § 3 Konstytucji RP, ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Z kolei w artykule statuującym prawo do sądu (art. 45 Konstytucji RP) mowa jest o tym, że wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie (art. 45 ust. 2 Konstytucji RP). Tak więc, w nadzwyczajnych sytuacjach możliwe jest ograniczenia pewnych praw, ale ograniczenia te nie są dowolne i powinny odpowiadać standardom wynikającym z Konstytucji RP, orzecznictwa TSUE²³, ECNJ²⁴ wytycznych Komisji Europejskiej, Komisji Weneckiej, czy innych organizacji międzynarodowych²⁵. Zmiany ustawodawstwa, w tym ustawodawstwa procesowego i prawa sądowego, na czas pandemii nie mogą być wprowadzane ani stosowane w taki sposób lub w takim zakresie, który narusza samą istotę prawa do rzetelnego procesu sądowego.²⁶

Powstaje pytanie, czy pandemia nie została wykorzystana do próby zmian katalogu praw i wolności, a nawet ich ograniczenia, czy też tylko, jak w przypadku ograniczenia zasady ustności²⁷ – przyspieszyła pewne naturalne procesy związane głównie z informatyzacją życia. A priori można powiedzieć, że każda sytuacja była obserwowana w Europie. Istotnym czynnikiem wpływającym na intensywność zmian był poziom praworządności i rozwój technologiczny państwa przy świadczeniu usług publicznych²⁸. Tam gdzie był on na niskim poziomie zwykle dochodziło do pogłębiania kryzysu praworządnościowego, a próba zapewniania dostępu do sądu łączyła się z chaotycznym nadrabianiem zaległości informatycznych państwa. Modernizacja nie była bowiem przejawem kontynuacją przemyślanej strategii, lecz pochodną reaktywnego zarządzania systemem prawa²⁹. Niestety działania te często motywowane były chęcią marginalizacji wybranych funkcji i zasad (sądu zgodnego z prawem poprzez zmiany składu, ograniczenia jawności) w związku z nową koncepcją modelu prawa do sądu³⁰. W tych państwach istnieje ryzyko, że władza polityczna może wykorzystać nadzwyczajne uprawnienia do konsolidacji władzy wykonawczej kosztem rządów prawa, tłumiąc i podważając instytucje demokratyczne, zwłaszcza tam, gdzie sądy i inne organy nadzoru mają trudności z funkcjonowaniem z powodu ograniczeń związanych z COVID³¹. Z kolei, jak już była mowa, możliwość sprawnego i skutecznego dostosowania wymiaru sprawiedliwości do sytuacji epidemicznej zależała przede wszystkim od dwóch czynników, tj. istnienia:

1) wyczerpujących, a jednocześnie elastycznych przepisów procedury cywilnej oraz

2) odpowiedniej infrastruktury technologicznej.

Należy jednak zauważyć, że sprawny system nie oznacza, że jest on sprawiedliwy i rzetelny. Sądy w państwach autokratycznych również mogą działać sprawnie, mimo że o niezależności sądu w tych systemach trudno mówić.³²

Stan zagrożenia epidemiologicznego do tej pory trwa, ale nauczyliśmy się z nią w dużej mierze żyć. Przewiduje się, że może on trwać dłużej, a zagrożenia epidemiologiczne mogą się powtarzać. Potrzebna jest więc diagnoza nie tylko obecnej sytuacji, ale i postawienia wniosków z niej płynących, szczególnie dla sądów i sędziów, jako gwarantów prawa dostępu do nich. Jest charakterystyczne, że przyznanie środków unijnych na walkę ze skutkami pandemii w ramach wielkiego planu odbudowy uzależnione jest od gwarancji praworządności (KPO). Solidarność unijna jest równie ważna jak praworządność, której koniecznym elementem jest prawo do sądu³³. Bez skutecznego systemu wymiaru sprawiedliwości, w którym działają sędziowie, którzy zapewnią transparentność, odpowiedzialność i nadzór, trudno liczyć na efektywność pomocy dla osób jej potrzebujących, także w związku z covid.³⁴. Bez niezależnych sądów i rzetelnego postępowania nie ma szans na ochronę praw i wolności każdego z nas, także w związku ze szczególnymi zagrożeniami okresu pandemii³⁵ .

3. Praworządność i prawo do sądu są prawami podstawowymi, których istoty nie można zmieniać

Rządy prawa to kluczowy element budowy stabilnego i prosperującego społeczeństwa. Bez rządów prawa nie ma dobrobytu. Bez rządów prawa dobrobyt narodu spada, prawa człowieka są ograniczane, a porządek społeczny ostatecznie się załamuje. Jest to równie nieunikniona konsekwencja braku rządów prawa.³⁶ Jak stwierdziła Komisja Wenecka nawet w stanie wyjątkowym musi obowiązywać podstawowa zasada praworządności. Wyjaśniła, że praworządność składa się z kilku aspektów, które mają ogromne znaczenie i muszą być przestrzegane w sposób integralny. Elementy te obejmują zasadę legalności, podział władzy, prawa człowieka, państwowy monopol siły, publiczne i niezależne administrowanie wymiarem sprawiedliwości, ochronę prywatności, prawo głosowania, wolność dostępu do władzy politycznej, demokratyczny udział w nadzór nad podejmowaniem decyzji publicznych, przejrzystość rządu, wolność słowa, zrzeszania się i zgromadzeń, prawa mniejszości. Dalej praworządność oznacza, że władze wykonawcze muszą działać w ramach prawa, a ich działania muszą podlegać kontroli niezależnych sądów. Konieczne jest zagwarantowanie bezpieczeństwa prawnego oraz fizycznego osób fizycznych”³⁷.

W tzw. zasadach z Syrakuz [Siracusa Principles on the Limitation and Derogation Provisions in the International Covenant on Civil and Political Rights (1985)] wskazano, że odmowa pewnych fundamentalnych praw nie może być absolutnie konieczna w jakiejkolwiek możliwej sytuacji awaryjnej (w tym pandemicznej). Poszanowanie tych podstawowych praw jest niezbędne, aby zapewnić korzystanie z praw niepodlegających uchyleniu. Natomiast ograniczenia, aby były dopuszczalne powinny być co najmniej: wprowadzone i przeprowadzane w granicach i na podstawie prawa zgodnie z prawem; implementowane w celu zagwarantowania interesu ogólnego, bezwzględnie konieczne w demokratycznym społeczeństwie do osiągnięcia celu; najmniej inwazyjne i restrykcyjne, dostępne dla osiągnięcia celu; oparte na przesłankach naukowych, niearbitralne i niedyskryminujące oraz wprowadzane na określony, ograniczony czas trwania z poszanowaniem godności i podmiotowości. ³⁸

Prawo do sądu jest szczególnym prawem podstawowym, ale również elementem fundamentalnej dla funkcjonowania państw demokratycznych zasady praworządności. Stąd też w razie nawet kolizji takich podstawowych praw jak zdrowie i prawo do sądu, prawo do sądu musi zostać zachowane, przy zachowaniu określonych warunków³⁹. Także w czasach pandemii każdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, powinien mieć zagwarantowane prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem (the right to valid remedy), zgodnie z warunkami przewidzianymi w art. 47 KPP⁴⁰. Jest to prawo podstawowe i jest chronione m.in. na podstawie art. 6, a przede wszystkim art. 13 EKPCz⁴¹ i które Unia Europejska przestrzega jako zasadę ogólną, zgodnie z art. 6 ust. 2 TUE⁴². Stanowi ono ogólną zasadę prawa europejskiego, która jest inspirowana prawami podstawowymi⁴³. Jako ogólna zasada prawa, stanowi część pierwotnego prawa europejskiego i wiąże bezpośrednio państwa członkowskie. Musi być zatem respektowana we wszystkich postępowaniach przez wszystkie organy orzekające⁴⁴. Unormowanie art. 47 KPP musi być odczytywane łącznie z art. 19 ust. 1 ak. 2 TUE, który określa m.in. obowiązek państw członkowskich do ustanowienia „środków” niezbędnych zapewnieniu skutecznej ochrony. Szczególnie w czasach pandemii elementy efektywnej ochrony prawnej i uczciwego procesu prawa do sądu powinny stać się przedmiotem analizy, pod kątem zarówno wypełniania obowiązków przez państwo i realizacji praw człowieka.