Rola sądów w przestrzeganiu prawa do rzetelnego procesu w postpandemicznej rzeczywistości
5. Rola sądów i sędziów a pandemia
Krytycznie należy odnieść się do założenia polskiego ustawodawcy, że szybkość i sprawność postępowania nie są wartościami, które wpływają negatywnie na prawa strony do rzetelnego rozpoznania sprawy83, uznawania tych postulatów jako uzasadnienia dla ograniczania innych praw. Świadome lekceważenie tych powiązań i ograniczeń, w jeszcze większym stopniu, uwypukla rolę sądów i sędziów, mimo że, jak trafnie się podkreśla, w czasie pandemii w sposób naturalny zaburzona jest równowaga władz na rzecz władzy wykonawczej i ustawodawczej84. Rola sądów w demokratycznym państwie prawa i w utrzymaniu tych walorów wymaga zdefiniowania.
Po pierwsze, stan pandemii nie może naruszać zasady państwa prawa, a sądy mają kluczową rolę w celu podtrzymania zasady praworządności i zagwarantowania prawa do sądu. To sądy, będąc wentylem bezpieczeństwa, sprawują swoisty nadzór sądowy nad dopuszczalnością i stosowaniem środków wyjątkowych w czasie pandemii85.
Z uwagi na dużą dynamikę zmian i zastrzeżenia w niektórych państwach np. w Polsce do sądów konstytucyjnych86 należy oczekiwać od sądów aktywnego badania legalności zmian covidowych. Obowiązek dotyczy stosowania testu w zakresie dopuszczalności tych zmian, także przy uwzględnieniu aspektu temporalnego. Pewna zmiana dopuszczalna w dniu wprowadzenia ograniczenia może już taką nie być po kilku miesiącach.
Podkreślić trzeba rzecz oczywistą, ta kontrola nie oznacza tylko, ani przede wszystkim zmian dotyczących organizacji wymiaru sprawiedliwości, czy ustaw procesowych. Wskazane wyżej prawa podstawowe, to m.in. prawo do prywatności, do zgromadzeń, wolnych wyborów, do życia i zdrowia87. To te prawa były nadmiernie ograniczane przez władzę polityczną. Ograniczenia praw kobiet do aborcji sprzęgało się z ograniczeniem praw każdego do zgromadzeń, także w obronie prawa do życia i zdrowia kobiet. Aktywność sędziowska i rozporoszona kontrola konstytucyjna88 skutkowała powszechnym negatywnym testem przeprowadzonym przez polskie sądy co do tego prawa i uchylaniem tysięcy mandatów policji nakładanych na demonstrantów.
Po drugie, wyżej wskazany sposób działania sądów nie jest jedyny. Odkodowanie zasad prawa, podstawowych praw i wartości powinny determinować sposób wykładni co do istniejących regulacji. Skutkować to powinno takim postępowaniem, które w jak największym stopniu pozwala na realizację prawa do rzetelnego postępowania. Jeśli więc ustawa w pewnych sytuacjach pozwala na realizację prawa do sądu ustanowionego na podstawie ustawy przy zachowaniu stabilności składu, to należy takie uprawnienie wykorzystać, nawet jeśli stanowi ono wyjątek legislacyjny. Podobnie, jeśli ustawa tylko wyjątkowo stwarza możliwość do stosowania zasady jawności, poprzez wyznaczenie rozpraw w budynku sądu czy rozprawy zdalnej dających prawo stronom i publiczności do udziału w rozprawie, to również należy z nich korzystać.
Po trzecie, należy przyjąć, że jest to rola aktywna, niesprowadzająca się tylko do bycia ustami ustaw i wydawania wyroków. Oznacza to tyle, że sędziowie powinni brać udział w debacie publicznej wskazując na niedostatki poszczególnych regulacji. Rolą sądów jest także udoskonalanie czy wyrażanie aprobaty dla regulacji, które się sprawdziły i powinny być powszechnie stosowane w okresie postpandemicznym. Mowa tu o korzystaniu z nowych technologii (rozprawy zdalne, doręczania elektroniczne, digitalizacja akt).
Debata publiczna powinna być wielowymiarowa i nie może sprowadzać się tylko do zmian stricte związanych z epidemią. Doświadczenie ostatnich lat pokazało, że z epidemią bez szwanku dla prawa do sądu najlepiej radzą sobie systemy, w których praworządność jest na wysokim poziomie, a sądownictwo jest nowoczesne. Zwykle idzie to w parze z dobrą jego organizacją (zarządzaniem). To oznacza, że nie można zapominać o wartościach takich jak niezależność sądownictwa, legalizm, ustanowienie sądów na podstawie ustawy. Należy dokonać krytycznej oceny sposobu zarządzania sądownictwem zwłaszcza przez czynniki polityczne. Należy przy tym uważać, by zasada współdziałania władz nie została zastąpiona upolitycznieniem władzy sądowniczej. Sędziowie w tej dyskusji muszą brać aktywny udział i wziąć odpowiedzialność w większym stopniu za zarządzanie sądami.
Wreszcie co należy podkreślić konieczna jest jak najszersza współpraca sędziów na płaszczyźnie ponadpaństwowej co do wymiany doświadczeń, udziału w opracowaniu dobrych modelowych wzorców. Przykładem była konferencja MEDEL i Stowarzyszenia Prokuratorów Portugalskich, zorganizowana 6.5.2020 r. pt. „Wymiar sprawiedliwości i jego wyzwania w czasach pandemii w Europie”89. Z wymiany doświadczeń wynikają pewne wytyczne dotyczące rozwiązań, jakie można zastosować w przyszłości, w razie sytuacji podobnej do pandemii COVID:
1) konieczne są czytelne i kompleksowe zapisy dotyczące tego, w jaki sposób, pod jakimi warunkami działać ma wymiar sprawiedliwości w sytuacji zagrożenia, w szczególności:
2) pod jakimi warunkami wymiar sprawiedliwości może być sprawowany zdalnie;
3) jakiego rodzaju sprawy muszą być zawsze rozpatrywane, bez względu na nadzwyczajne sytuacje zewnętrzne;
4) konieczne jest dofinansowanie działu IT i digitalizacja systemu, by zapewnić sądownictwu funkcjonowanie zdalne;
5) prawo musi zapewnić jasne, szybkie i funkcjonalne mechanizmy gwarantujące obywatelom możliwość zakwestionowania restrykcyjnych środków wprowadzonych przez rząd w czasach zagrożenia – sądowa kontrola środków powziętych przez rząd jest kluczowa. Jak zauważa F. Matos, wydawać by się mogło, że powyższe warunki mają zapewnić jedynie sprawność sądownictwa, musimy jednak podkreślić, że stanowią one także gwarancje niezależności. Bez jasnych reguł dotyczących funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w warunkach nadzwyczajnych, to egzekutywa zdefiniuje te reguły, w sposób mogący łamać fundamentalne prawa i wolności90.
To wszystko pokazuje, że od sądów i sędziów należy wymagać więcej niż dotychczas. Czasy sędziego jako ślepego wykonawcy woli władzy politycznej odchodzą do lamusa. Jest oczywistym, że, z jednej strony, czasy pandemii pokazują, że informatyzacja, a nawet automatyzacja będzie wpływała szerokim strumieniem do sądu, ale póki co informatyzacja nie jest w stanie zastąpić sędziego do kontroli tego, czy władza polityczna nie potraktowała pandemii jako okazji do pozbawienia ludzi ich praw i wolności. System informatyczny nie przeprowadzi testu co do dopuszczalnej ingerencji w prawa podstawowe. Tymi gwarantami muszą być sędziowie i opinia publiczna. Symbioza tych dwóch czynników możliwa jest zarówno poprzez debatę publiczną, jak i rozprawy, gdzie publiczność realizuje zasadę jawności zewnętrznej. Poprzez to nie tylko spełnia funkcję kontrolną co do sądu, ale co do władzy publicznej jako takiej, będąc swoistą tarczą dla sądu sprawującego kontrolę nad poczynaniami władzy politycznej. Ustawy „covidowe” mają charakter epizodyczny, ale takiego charakteru nie ma problem rozpatrywany w niniejszej publikacji. W Polsce nadal obowiązuje bowiem stan zagrożenia epidemiologicznego ogłoszony z powodu COVID-19, a prawodawca nieustannie modyfikuje regulacje właśnie ustawami epizodycznymi, które mają normować życie społeczne w tym okresie, nie wyłączając z tego dziedziny postępowań sądowych. Dla stabilności systemu prawnego jest wobec tego nadal ważne, aby mimo nadzwyczajnej sytuacji poziom legislacji odpowiadał standardom państwa prawa, w tym zwłaszcza nie naruszał zaufania do państwa i prawa, które jest przez nie stanowione, w szczególności gdy tryb jego tworzenia ulega skróceniu91.
Jednocześnie oczywiste jest, że nie ma już powrotu do stanu sprzed pandemii. Konieczne jest określenie i zdefiniowanie nowej normalności92 po pandemii tak, aby nie stracić skokowego rozwoju poprzez kryzys, a zarazem zaproponować konieczne korekty, tak aby zostało zachowane prawo do sądu w demokratycznym państwie prawa. Warunkiem wstępnym nowej normalności jest przywrócenie stanu praworządności93. W słabych demokracjach władza, która niszczyła praworządność wykorzystywała pandemię, by kontynuować ten proces. Równie aktywni muszą być obrońcy praworządności, w tym sędziowie. Powinni wykorzystać okres postpandemiczny nie tylko do tego, by przywrócić status quo przedpandemiczne, ale by zwiększyć realność rządów prawa. Bez rządów prawa i bez wolnych sądów nasze prawa niewiele znaczą.