Status prawny i odpowiedzialność dyscyplinarna Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów Sądów Powszechnych
2. Status prawny rzecznika dyscyplinarnego
W poprzednim stanie prawnym Paweł Czarnecki trafnie ujął, że rzecznik dyscyplinarny jest najważniejszą stroną czynną, stanowi alter ego prokuratora w postępowaniu karnym, a całokształt przepisów regulujących postępowanie dyscyplinarne wskazuje, że jego uprawnienia są bardzo szerokie, bowiem uprawnionym oskarżycielem przed sądem dyscyplinarnym we wszystkich sprawach jest rzecznik dyscyplinarny bądź jego zastępca. Wyłącza to możliwość odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego (art. 128 PrUSP) w zakresie, w którym ustawa ta statuuje udział prokuratora przed wszystkimi sądami jako oskarżyciela publicznego8. Rolą rzecznika dyscyplinarnego jest działanie na podstawie i w granicach prawa, zgodnie z wypracowanymi standardami etycznymi i deontologicznymi, zwyczajami oraz kulturą prawną, w celu realizacji zadań związanych z wykrywaniem i reagowaniem na przewinienia dyscyplinarne, zachowując zarazem niezbędne z punktu widzenia demokracji konstytucyjnej elementy sędziowskiej niezawisłości9. Jak się jednak zdaje, umiejscowienie rzecznika dyscyplinarnego jako najważniejszej strony czynnej postępowania dyscyplinarnego, w aktualnym stanie prawnym doznaje jednak istotnego zachwiania na rzecz Ministra Sprawiedliwości, ponieważ może on nie tylko zainicjować przeprowadzenie czynności wyjaśniających, ale posiada niezwykle istotne uprawnienie wpływające na dalszy przebieg tego postępowania, skoro ustawa daje mu prawo wniesienia sprzeciwu w obiektywnie długim 30-dniowym terminie, liczonym od daty doręczenia odpisu postanowienia, skutkującego koniecznością wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, a wskazania Ministra Sprawiedliwości co do dalszego toku postępowania są wiążące dla rzecznika dyscyplinarnego (art. 114 § 9 PrUSP).
Określenie statusu prawnego rzecznika dyscyplinarnego zależy od ustalenia zakresu sprawowania przez sędziego swojego urzędu i odpowiedzi na pytanie, czy pojęcie to należy rozumieć wąsko – ograniczając je tylko do czynności ściśle związanych z orzekaniem (o ile funkcja rzecznika dyscyplinarnego nie łączy się z orzekaniem w postępowaniu dyscyplinarnym – co będzie przedmiotem dalszych rozważań), czy też szeroko – gdy sprawowanie urzędu sędziego dotyczy wypełnienia innych ustawowo nadanych mu kompetencji. Pochodną odpowiedzi na powyższe pytanie jest nakreślenie granic niezawisłości sędziowskiej, która przysługuje sędziemu na podstawie art. 178 § 1 Konstytucji RP – szczególnie w kontekście niezawisłości sędziego, który pełni funkcję rzecznika dyscyplinarnego.
Niezawisłość sędziowska funkcjonuje jako zasada ustrojowa. W doktrynie i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego można wyróżnić następujące elementy kształtujące niezawisłość sędziowską:
1) całkowita niezależność sędziego od wszelkich wpływów i wskazówek ubocznych;
2) całkowita niezależność w podejmowaniu wszelkich postanowień i wyroków;
3) całkowita niezależność w podejmowaniu czynności zmierzających do rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy;
4) wyłączenie odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej za orzeczenia wydane na podstawie przepisów prawa, w granicach swobodnej oceny dowodów i zgodnie z własnym sumieniem;
5) niezależność od wpływów czynników politycznych, zwłaszcza partii politycznych;
6) bezstronność w stosunku do uczestników postępowania10.
Na niezawisłość sędziowską składają się dwa aspekty. Pierwszy z nich zawiera żądanie adresowane do organu sądowego i osób, które sprawują funkcję sędziowską do całkowicie samodzielnego wypełniania obowiązków zawodowych w sposób wolny od jakichkolwiek nacisków, nakazów, poleceń, interwencji, wytycznych, sugestii płynących z zewnątrz, z jakiegokolwiek pochodziłoby źródła, czyli obejmuje niezawisłość zewnętrzną. Drugi zaś wewnętrzny aspekt, jest ściśle powiązany z obiektywną bezstronnością, polegającą nie tylko na nieujawnianiu osobistych zapatrywań sędziego w czasie wykonywania obowiązków11.
Odkodowując natomiast znaczenie pojęcia „sprawowanie urzędu sędziego” wskazuje się, że zwrot ten nie może być rozumiany zbyt szeroko i odnosi się jedynie do płaszczyzny działań orzeczniczych (jurysdykcyjnych) sędziego, nie obejmuje zatem czynności związanych z administracją sądową12. Wąskie rozumienie tego pojęcia przyjął Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 27.3.2013 r.13, gdy orzekając o zgodności art. 20 pkt 1 PrUSP, art. 176 ust. 2 w zw. z art. 10 ust. 1, art. 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 i art. 180 ust. 5 oraz z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP uznał, że władza sądownicza dotyczy jedynie „jądra kompetencyjnego”, polegającego na sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w celu realizacji przysługującego każdemu obywatelowi prawa do sądu. Za szerokim rozumieniem omawianego terminu przemawia natomiast przekonanie, że nie może być on ograniczony do czynności stricte orzeczniczych, stanowiących ściśle wymiar sprawiedliwości. W jego zakres wchodzą bowiem także czynności stanowiące sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, ale jednocześnie mieścić się tu muszą także te sfery działalności sędziego, kiedy działa on zarówno jako członek składu orzekającego nie w ramach czynności orzeczniczych, jak też gdy działa jako organ sądu (przewodniczący wydziału, prezes, sędzia wizytator), oraz w ramach innych uprawnień przyznanych w drodze ustawy sądom i sędziom14. Sprawowanie urzędu sędziego ma zatem miejsce zarówno wtedy, gdy sędzia orzeka, a więc bezpośrednio realizuje swoje kompetencje w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, jak też gdy wypełnia inne obowiązki wynikające z ustawy, a przypisane sędziemu, np. bierze udział w zgromadzeniu sędziów, dokonuje czynności dowodowych na żądanie stron postępowania karnego, występuje jako rzecznik dyscyplinarny15. Urząd sędziego, to zatem ogół czynności wykonywanych przez sędziego sprawującego powierzony mu zakres władzy sądowniczej na ściśle wyznaczonym obszarze jurysdykcji, wynikającym z określonych w akcie powołania stanowiska i miejsca służbowego. Sędzia w ramach sprawowanego urzędu wymierza sprawiedliwość i wykonuje inne zadania z zakresu ochrony prawnej, a także dokonuje czynności o charakterze administracyjnym16.
Opowiadając się za szerokim rozumieniem pojęcia „sprawowanie urzędu sędziego” przyjąć należy, że sędzia pełni funkcje orzecznicze związane z realizacją wymiaru sprawiedliwości. Jest on jednak także powołany do pełnienia szeregu innych, przewidzianych przez ustawę zadań, które chociażby pośrednio łączą się z funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości. Jednym z nich jest właśnie funkcja rzecznika dyscyplinarnego17. Status prawny sędziego, będący sumą powierzonych mu kompetencji trzeba w konsekwencji oceniać z punktu widzenia niezbywalnego atrybutu władzy sądowniczej, którym jest niezawisłość sędziowska. W tym znaczeniu odwołać się należy do uregulowania przewidzianego w art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Takie rozwiązanie pozwala stwierdzić, że sfera niezawisłości sędziowskiej rozciąga się na wszystkie segmenty wchodzące w skład pojęcia „sprawowanie urzędu”. Nieprzypadkowo tym samym jak to wskazuje Leszek Garlicki, Konstytucja RP posługuje się właśnie tym terminem, autonomicznym wobec „wymierzania sprawiedliwości”, co daje wyraz przekonaniu, że zasada niezawisłości powinna mieć szerszy zakres odniesienia18.